Hans Fallada – Alleen in Berlijn

Leesjaar 31 december 2021
Hans Fallada – Alleen in Berlijn
Vertaling: A.Th Mooij, herzien door A. Habers
Uitgeverij Cossee (Amsterdam) 2012

Hans Fallada kreeg kort na de Tweede Wereldoorlog het Gestapodossier in handen van een echtpaar van middelbare leeftijd dat zich door middel van handgeschreven briefkaarten, die ze her en der in Berlijn in portieken hadden achtergelaten, tegen Hitler had verzet. Het verzoek aan hem was dit verhaal om te zetten in een roman. Vechtend met verslavingen legde hij het verhaal aanvankelijk naast zich neer. Enige maanden voor zijn overlijden ging hij er toch mee aan de slag. Het werd een monument voor de kleine mensen, die met speldenprikjes het naziregime tegen probeerden te werken.

Het verhaal draait om het echtpaar Otto en Anna Quangel. Hun enige zoon is in de oorlog gesneuveld. Het is het startsein voor hun klein verzet. Ze besluiten briefkaarten te schrijven met teksten tegen Hitler en zijn kornuiten. De kaarten worden in de vensterbank of op de trap van portiekwoningen achtergelaten, in de hoop dat ze worden gelezen en gedeeld.

De kaarten belanden vrijwel allemaal op het bureau van Escherich, de doodenge rechercheur van de Gestapo. De angst regeert, waardoor de kaarten door de bange vinders direct worden afgegeven bij de politie. Escherich prikt elke vindplaats nauwkeurig met vlaggetjes op de kaart van Berlijn, waarmee hem langzaam duidelijk wordt waar de kaartenlegger moet wonen. Zo hoopt hij dat het net zich uiteindelijk sluit en hij zijn dader een kopje kleiner kan laten maken. Onder druk van zijn brute bazen, die wel eens wat voortgang willen zien, pakt hij de klaploper Enno Kluge. Hij had zich verdacht gedragen in de wachtkamer van een dokter, waar hij een ziektebriefje wilde halen om werktijd te kunnen ontduiken. De bij de praktijk gevonden kaart wordt aan Kluge gekoppeld. Al snel wordt het de scherpe Escherich duidelijk dat Kluge de kaarten niet heeft geschreven en zeer waarschijnlijk met de distributie ook niets te maken heeft. Als de nietsnut zijn rol heeft gespeeld, wordt hij vakkundig van het toneel gewerkt.

Het wachten van Escherich wordt beloond als de Quangels overmoedig worden en de fouten maken waarop hij had geanticipeerd. Otto wordt door Trudel, de vriendin van hun gestorven zoon, gezien als hij een kaart neerlegt. Zij geeft hem niet aan en legt de kaart zelf weer terug. Na een bezoek aan de broer van Anna gaat het weer mis. Otto wordt gezien door een bewoner, die hem direct bij een agent aangeeft. Omdat ze niet binnen het daderprofiel van Escherich passen, worden ze na verhoor vrijgelaten. Uiteindelijk gaat het mis als Otto op zijn werk moet invallen voor een collega. De kaarten, die hij in zijn versleten tas heeft gestopt, vallen op de vloer. Hij wordt opgepakt, omdat hij de enige blijkt te zijn die in een van de straten woont die Escherich op zijn kaart heeft gemarkeerd als woonplaats van de dader. Ook Anna wordt opgepakt.

In de verhoren, die volgens de standaard Gestapo formule verlopen, noemt de uitgewoonde Anna de naam van Trudel. Zij en haar man worden ook opgepakt, net als de broer van Anna en zijn vrouw. Via het adagium dat iedereen wel iets kwaads in de zin heeft worden alle geheimen uit deze mensen geperst, al is er bij de ene meer dwang voor nodig dan bij de andere. Van de briefkaarten weten ze eigenlijk niets.

Na maanden vastgezeten te hebben worden Otto en Anna voor het Volksgerecht gebracht. Trudel heeft dan al zelfmoord gepleegd, door in de gevangenis in het trappenhuis naar beneden te springen nadat ze had gehoord dat haar man was overleden. De broer van Anna is vrijgelaten en wordt als getuige gehoord, waarna hij als krankzinnige in een kliniek aan zijn eind geholpen. De uitkomst van de zeven uur durende vernedering stond bij voorbaat vast, de dood. Zo komen bijna alle personen alleen aan hun einde, ergens in Berlijn. Alleen in de ogen van de jonge Kuno blinkt de toekomst, hij is op tijd ontsnapt.

Terecht of onterecht ongelezen?

Deze versie van het boek is gebaseerd op het originele manuscript van Fallada. In de eerste versie, gepubliceerd na het overlijden van de schrijver, die dus geen correcties meer had kunnen aanbrengen, zijn een aantal passages weggelaten. Zo werden referenties aan het communisme geschrapt, de uitgever zat in de Russische sector van Berlijn. Ook werden rauwere en seksuele passages afgezwakt. Een aantal evidente onjuistheden werd aangepast. In deze originele versie is dat allemaal in ere hersteld, zodat het gelezen kan worden zoals de schrijver het heeft bedoeld. Ik ben daar groot voorstander van. De titel Jeder stirbt für sich allein had een mooiere vertaling verdiend dan Alleen in Berlijn.

In het verhaal komt het kleine verzet, door kleine mensen goed uit de verf. Ook alle angst die daarbij speelde, want in elk portiek kon een verrader wonen, elke collega kon zijn ogen in dienst van de politie hebben gesteld. Zo hing voor iedereen die buiten de bruine lijntjes kleurde de permanente dreiging in de lucht om zichzelf in een concentratiekamp terug te vinden, in een donkere, koude en vochtige cel of dood. Zeker als je geen partijlid was, want die volksgenoten stonden ver onder hen.

Natuurlijk heeft Fallada het zwart-wit opgeschreven. De nazi’s in welke hoedanigheid dan ook, zijn vilein, grof en hebben weinig tot geen mededogen met hun slachtoffers. De sukkels, losers, dronkenlappen zijn dat tot diep in hun poriën en veranderen ondanks diverse louterende ervaringen niet. Toch beklijft dit verhaal van kleine helden die ondanks het geringe effect van hun acties en het geweld dat in alle gradaties op hun lijf en geest wordt uitgeleefd in alles mens blijven. Het artikel Duitsers in verzet tegen de Hitlerterreur, dat Fallada schreef nadat hij het dossier over het echtpaar in handen had gekregen, brengt de werkelijkheid naast de fictie. Deze mensen bestonden, deze dingen gebeurden.

Mooiste zin:

Eens hadden ze een zoon, de Führer heeft hem vermoord, nu schrijven ze kaarten.