Effi Briest: een tragedie

In 2019 was het 200 jaar geleden, dat Theodor Fontane werd geboren en naar aanleiding van die gebeurtenis las ik in die tijd een artikel over zijn leven en de boeken, die hij schreef. In het artikel werd zijn bekendste boek Effi Briest aangehaald en vergeleken met Anna Karenina van Tolstoj, Eline Vere van Couperus en Madame Bovary van Gustave Flaubert. Allemaal boeken uit de tweede helft van de 19e eeuw en behorend tot het naturalisme. Anna Karenina en Eline Vere had ik lang geleden al eens gelezen en de boeken maakten toen diepe indruk op me vanwege de tragische afloop en de menselijke beschrijving van de hoofpersonen. Ik kocht het boek Effi Briest om het te kunnen vergelijken met deze boeken.

Effi Briest wordt als 17-jarig meisje (bijna een kind nog) uitgehuwelijkt aan baron von Instetten, een man die bijna twintig jaar ouder is dan Effi. Ze krijgt dit te horen terwijl ze aan het spelen is met haar vriendinnen. Twee uur later is ze verloofd met een man die ze amper kent. Vanaf het begin vond ik dat een hele vreemde situatie, niet zozeer het uithuwelijken, want dat was heel normaal in de 19e eeuw onder de hogere standen, maar het feit dat hij notabene een oude aanbidder van haar moeder is. De hele verhouding tussen Effi en von Instetten wordt gekenmerkt door het woord ‘opvoeden’ en dat is precies wat haar man op het oog schijnt te hebben. Effi moet haar kinderachtigheden afleren en zich gedragen als een dame van stand. Ze vindt weinig aansluiting bij de adel en de ingezetenen van Kessin, het stadje waar haar man een functie als districtscommissaris heeft, waardoor ze weinig afleiding heeft. Haar huis heeft een naargeestige en sombere uitstraling, waar het bovendien spookt. Het is dan ook geen wonder dat Effi afleiding zoekt, wanneer haar man regelmatig op reis is.

Fontane heeft het boek heel knap opgebouwd, waarbij hij veelvuldig gebruik maakt van vooruitwijzingen en flashbacks en het steeds duidelijker wordt, wat er nu eigenlijk in de eerste twee jaar van het huwelijk van Effi en von Instetten is gebeurd. Het regelmatig terugkeren van de verschillende motieven zoals het grote rond voor het ouderlijk huis van Effi, de schommel, en het verhaal van de Chinees verwijzen allemaal naar het thema van het boek. De tragedie van het leven van Effi geeft je als lezer vooral een gevoel van medelijden met het jonge meisje, dat gedwongen werd om met iemand te trouwen, die totaal niet bij haar paste. Steeds meer wordt het leven van Effi beheerst door schuldgevoelens. Het einde van het boek is tragisch en wordt door Fontane mooi (misschien zelfs te mooi?) beschreven. Na deze beschrijving heb ik het eerste hoofdstuk nog een keer gelezen, waarbij de symboliek me pas goed opviel. Effi leer je vooral goed kennen uit de verschillende dialogen en uit de regelmatig door Fontane gebruikte monologue intérieur, zodat je je als lezer kunt verplaatsen in haar gedachtegang.

Effi Briest is een boek, dat veel aspecten heeft uit het realisme en het naturalisme zoals de nerveuze persoonlijkheid van Effi en later haar zwaarmoedige en sombere buien. De familie van Effi, het milieu waarin ze verkeren en de beschrijving van de tijd waarin ze leven (periode van de keizer en Bismarck) geven een reëel beeld van het leven in die dagen. Maar het meest vond ik het naturalisme naar voren komen in de beschrijving van het onafwendbare noodlot dat Effi, maar ook de personen in haar omgeving overkwam en de aanwezige bovennatuurlijke (gothic) elementen. Hoewel Effi Briest een tragedie beschrijft waarin bekende thema’s als schuld en boete evenals liefde en jaloezie voorkomen, heeft het boek geen moraliserend karakter en lijkt het erop dat de schrijver sympathie heeft voor iedereen, die in het boek een rol speelt. Voor een 19e eeuwse roman vond ik dat best opvallend.

In het boek komt een hond voor met de naam Rollo, hij is de trouwe viervoeter waar Effi erg op gesteld is. Hij lijkt de enige te zijn, die haar accepteert zoals ze is. Toch heb ik het idee, dat de schrijver hiermee ook verwijst naar de noodlottige afloop van het leven van Effi, aangezien de hond ook symbool staat voor de dood. Daarnaast vond ik het een leuke gewaarwording dat ik in dit boek de naam Buddenbrook tegenkwam, terwijl ik even geleden De Buddenbrooks van Thomas Mann had gelezen. Tenslotte vond ik de natuurbeschrijvingen van Fontane bijzonder geslaagd en mooi om te lezen, zoals die van de tuin bij het ouderlijk huis van Effi, de rit per arreslee door de donkere bossen of van de duinen en het stand bij Kessin.

Na lezing van Effi Briest ben ik veel enthousiaster over het boek dan ik vooraf had gedacht en ik heb vooral bewondering voor de schrijver Theodor Fontane. Mijn uitgave van Effi Briest is uit 1992 en heeft een aantal illustraties van Max Liebermann, die nogal somber aandoen maar wel passen bij het verhaal. Fontane heeft met Effi Briest dan ook één van de eerste moderne romans uit de geschiedenis geschreven waarin hij treffend de samenleving uit de 19e eeuw weergeeft.