Angst en dreiging

Na de roman ‘De avonden’ (1947) publiceerde Gerard Reve twee novellen: ‘Werther Nieland’ (1949) en ‘De ondergang van de familie Boslowits’ (1950). We lezen beide verhalen door de ogen van de jeugdige hoofdpersonen. Het zijn geen vrolijke verhalen: ze delen met de roman thema’s als eenzaamheid, verveling en vervreemding, al verschillen ze ook sterk van ‘De avonden’.

Reve beschrijft in ‘Werther Nieland’ de magische sfeer van de kindertijd. Het blijkt al uit de eerste zinnen: ‘Op een woensdagmiddag in December, toen het donker weer was, probeerde ik een gootpijp aan de achterzijde van het huis los te wrikken; het lukte echter niet. Ik verbrijzelde toen met een hamer enige dunne takken van de ribesboom op een paaltje van de tuinheining. Het bleef donker weer. Ik kon niets meer bedenken om te doen […]’. Elmer probeert zijn verveling te verdrijven door een gootpijp los te wrikken en takken te verbrijzelen. Maar hij heeft nog een doel: hij wil beter weer maken. Zijn handelingen zijn rituelen.

De wereld vervult Elmer met angst, de vijand is overal. Vissen zijn tovenaars en vogels spionnen. Hij probeert zijn angsten te bezweren door dieren te mishandelen: hij onthoofdt stekelbaarsjes, laat zijn kat van de trap vallen en verbrandt insecten. Wie dit vreemd vindt, kan aan de dierenoffers van primitieve volken denken.

Elmer is een dominante jongen. Hij richt een geheime club op, bepaalt de regels en stelt die op schrift. Met taal oefent Elmer macht uit, hij houdt ook redevoeringen. Sommige vriendjes sluiten zich aan, maar hij heeft het recht ze er weer uit te zetten. Hij doet dat ook, vriend kan vijand worden. Bij zijn vriendje Dirk ontmoet hij Werther voor het eerst, een wat sullige jongen die Elmer gemakkelijk kan domineren.

Maarten is een nieuwe jongen in de buurt, maar hij moet niets van een club weten. Ze gaan samen op eendenjacht en Elmer vindt een grammofoonhoorn. Een grotere jongen maakt die hem weer afhandig. Meteen richt Elmer een nieuwe club op om in de toekomst sterker te staan: de Nieuwe Leger Club.

Op straat ziet Elmer een dansende vrouw die haar rok hoog optrekt. Het is Werthers moeder die later door twee vrouwen naar huis wordt gebracht. Elmer is nieuwsgierig, schrijft Werther een brief en gaat bij hem langs. Werther moet samen met zijn zus Martha in bad en zijn moeder maakt seksuele toespelingen. Ze is zelfs handtastelijk bij de jongens en Elmer blijft doodstil staan uit angst.

Later gaan de kinderen met tante Truus naar het circus. Tante vertelt dat Werthers moeder overspannen is en dat boer en zus bij haar komen wonen. Ze verlaten het circus voortijdig omdat de voorstelling onfatsoenlijk zou zijn. De volgende dag ziet Elmer een witte auto voor de deur bij de familie Nieland en nog een week later staat het huis leeg.

Voor Elmer is het gedrag en de verdwijning van Werthers moeder een raadsel. Reve weet in sobere bewoordingen een kinderwereld van angst, macht en rituelen op te roepen. Hij noemt zijn stijl noteren zonder te interpreteren. Veel meer dan om het verhaal gaat het in ‘Werther Nieland’ om de sfeer. De novelle komt spontaan over: Reve schrijft op een bijna intuïtieve en naïeve manier over deze irrationele wereld. Hij weet op zijn 26ste zo diep in de kinderlijke belevingswereld door te dringen dat je je kunt afvragen of je zijn geheugen of zijn inlevingsvermogen moet bewonderen.

In ‘De ondergang van de familie Boslowits’ vertelt Simon over de verdwijning van een Joodse familie. Als hij zeven is, ontmoet hij hen voor het eerst op een kerstfeest. Ome Hans is verlamd en getrouwd met tante Jaanne. Ze hebben twee zonen: Hans is twee jaar ouder dan Simon, Otto is geestelijk gehandicapt en zit in een kindertehuis. Later komt Simon regelmatig op bezoek. Hij zit op het gymnasium als de oorlog uitbreekt en kijkt ernaar uit. Eindelijk gebeurt er iets! De bezetter neemt echter steeds strengere maatregelen, waardoor de mensen geen kant meer op kunnen.

Otto mag niet in het kindertehuis blijven en komt terecht in Het Apeldoornsche Bos. De toestand van ome Hans verslechtert steeds meer, een verpleegster verzorgt hem op een zolderkamer. Simon haalt voor hem een ziekenbriefje waaruit blijkt dat hij niet in dienst kan. Ome Hans ontsnapt daardoor zelf aan de Duitsers, maar zijn familie niet. Jaanne en Hans worden thuis gearresteerd en Otto word gedeporteerd. Ome Hans pleegt zelfmoord.

Net als in ‘Werther Nieland’ is er in ‘De ondergang van de familie Boslowits’ sprake van een duistere dreiging. Reve is wederom spaarzaam met woorden. Nergens valt het woord jood en de maatregelen van de bezetter worden nooit concreet genoemd. We lezen alleen over de gevolgen en juist dat maakt deze novelle tot een dramatisch meesterwerk.