Een vergeten stukje Tweede Wereldoorlog

Jan Brokken onderzoekt en beschrijft in De rechtvaardigen de geschiedenis van Jan Zwartendijk, de bedrijfsleider van Philips Litouwen, die net voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog wordt benoemd tot waarnemend consul van Nederland in Litouwen. Hij leidt met zijn gezin een comfortabel leven in de Litouwse stad Kaunas, maar de spanningen worden steeds meer voelbaar. Aan de ene kant wordt de dreiging van Hitler steeds groter, en aan de andere kant rukt het Rode Leger van Stalin op. Zo zit Litouwen tussen twee vuren in. De Russen hebben niet per se een hekel aan Joden, maar wel aan alle geleerden en rabbijnen vanwege hun niet-communistische denkbeelden, en zo wordt de situatie voor de Joden steeds dreigender.

Bijna door een toeval (en ingegeven door een Joodse man) ontdekt Zwartendijk een manier om de Joden te helpen; namelijk door ze een visum voor Curaçao te verstrekken. Al gauw staan de Joden in rijen voor het consulaat, eerst ‘voor het geval dat’ – de dreiging is dan nog niet zó duidelijk voelbaar – later in blinde paniek, zodat er regelmatig onrusten zijn in de straat, waardoor het consulaat met sluiting bedreigd wordt.

Zwartendijk weet 2139 visa uit te schrijven, door wekenlang zo’n twintig uur per dag te werken. Of waren het er meer? Jan Brokken ontdekt tijdens zijn zoektocht dat er heel veel vraagtekens en onduidelijkheden zijn in dit verhaal. Dat het er véél zijn is wel zeker. En dat er hele gezinnen op één visum konden reizen, is ook duidelijk. Zwartendijk heeft dus heel veel Joden een uitweg uit de ellende kunnen geven.

Maar met alleen een visum voor Curaçao waren de Joden nog niet gered. Ze moesten daarnaast ook een Japans doorreisvisum bemachtigen, en kaartjes voor de trein naar Vladivostok, van waaruit ze met de boot naar Japan overstaken. Ook de Japanse consul speelt dus een grote rol in dit verhaal. En dat geldt voor nog veel meer mensen; allemaal mensen die nauwelijks genoemd worden in de geschiedenisboeken.

Jan Brokken gaat op onderzoek uit en haalt de onderste steen over ‘de engel van Curaçao’ naar boven in dit indrukwekkende geschiedenisboek.

MIJN MENING
Het duurde even voordat ik echt helemaal in het boek zat. De aanloop, die het leven van de familie Zwartendijk in Litouwen beschrijft, was vrij gedetailleerd en kon me niet honderd procent boeien. Maar toen ik op pagina 150 (van de 503…) ontdekte dat ik het boek weer moest inleveren bij de bieb en ik de keuze had tussen inleveren en als een malle het boek uitlezen, koos ik toch voor het laatste. Ik móest weten hoe het Jan Zwartendijk – én de Joden die hij redde – verder verging. Een goede keuze, want ik vond het écht een heel mooi boek.

Auteur Jan Brokken heeft zéér grondig onderzoek gedaan. Dat was ook nodig, want er was nauwelijks iets bekend van Jan Zwartendijk (1896-1976). Enerzijds omdat deze alle bewijzen had vernietigd én zichzelf zeer bescheiden opstelde, anderzijds omdat er nauwelijks Joden waren die na de oorlog bericht stuurden dat ze de oorlog overleefd hadden. Daar hoopte Zwartendijk wel op, zijn hele naoorlogse leven lang.

Dat zeer grondige onderzoek én de zeer vele feiten die hij daarbij verzamelde, maken het boek soms wat zware kost om te lezen. Echt een geschiedenisboek, waarvan je enorm veel opsteekt maar waar je je bij vlagen wel echt even doorheen moet vreten. Daar staat tegenover dat het verhaal doorspekt wordt door de vele levensverhalen van de Joden die Zwartendijk redde: indringende portretten van mensen die totaal in het nauw gedreven waren en daar ineens, uit onverwachte hoek, een uitweg uit kregen. Ook laat het boek zien hoe het het bedrijf Philips verging in de oorlog; hoe anti-Duits directeur Frits Visser was, hoe hij probeerde de Joodse werknemers te beschermen, en hoe moeilijk het bedrijf het in de oorlog kreeg. Ook dat vond ik bijzonder om te lezen: een stukje vaderlandse geschiedenis waar ik óók weinig van wist.

En ten slotte bewijst dit boek mij ook weer eens dat elk verhaal twee kanten heeft. Waar Japan altijd als ‘slechterik’ wordt gezien in de Tweede Wereldoorlog, door hun band met Hitler en Mussolini en door hun latere oorlogsmisdaden in Nederlands-Indië, laat dit boek zien dat er ook veel goede Japanners waren. Niet alleen de consul, maar ook de mensen in Tsuruga, waar de boten uit Vladivostok aanmeerden. Zij gaven de Joodse vluchtelingen een warme ontvangst en deden veel om ze te helpen.

“Na deze alarmerende berichten zou je verwachten dat de Japanse regering de grens hermetisch liet sluiten, maar dat deed ze niet. Het gemeentebestuur van Tsuruga liet alleen een dringend verzoek aan de stationschefs, perronchefs en kaartjesverkopers uitgaan om de vluchtelingen goed te instrueren (‘links houden in de wachtrij’) en doeltreffend te helpen.
Na een klacht van de loketbedienden dat de vluchtelingen zoveel vragen stelden dat de ramen boven de balies besloegen, liet het gemeentebestuur een directief uitgaan dat de ramen om het uur schoongemaakt dienden te worden.”