OetheLetzter Gruß vom Aufklärer: Flavio Bucci (Settembrini) und Christoph Eichhorn (Castorp) in Hans W. Geißendörfers „Zauberberg“-Verfilmung (1982). Die DVD ist bei Kinowelt erschienen. Foto: Kinowelt

Inleiding

Thomass Mann was van plan om na de novelle De dood in Venetië (1911) een komische tegenhanger te schrijven. Het idee kwam op toen zijn vrouw Katja in 1912 de diagnose tbc kreeg en moest kuren in een sanatorium. In het deftige Davos kreeg Thomas Mann alle gelegenheid om samen met Katja het leven in de besloten gemeenschap te obeserveren. Het gaf hem inspiratie voor een nieuwe novelle.
Maar dan breekt de oorlog uit en Thomas Mann, die als romanticus een apolitieke levenshouding heeft, steunt de keizer, het militarisme en daarmee de oorlog.
Uit intellectuele hoek komt er een tegengeluid, schrijvers willen van zich laten horen en de opinie beïnvloeden. Mann ondersteunt de oorlog met Betrachtungen eines Unpolitischen (1915-1918). Maar toen hij het boek af had, waren zijn ideeën achterhaald, zijn opvattingen waren veranderd. Ineens heeft hij ook een idee hoe zijn novelle moest eindigen, hij gebruikt de oorlog als slot. De veranderde mening werd verwerkt in de novelle, die steeds meer uitgroeide tot een roman. Het hoofdpersonage Hans (een erg Duitse naam) verandert, net als Mann, van een romantisch conservatief  tot een humanistisch ethisch personage.

Settembrini, humanist vrijmetselaar

Lodovico Settembrini is een Italiaanse humanist en vrijmetselaar, hij wordt in hoofdstuk 3 door Joachim voorgesteld aan Hans Castorp. Zijn uiterlijk doet Hans denken aan een draaiorgelman.
Waarom voelt Settembrini zich geroepen met Hans Castorp in gesprek te komen? Humanisten schijnen een pedagogische inslag te hebben en de houding van Castorp is Settembrini een doorn in het oog. Zijn doel is Hans uit zijn passieve, richtingloze houding te halen, de rol van patiënt nam hij wel erg graag aan, het zou hem ontslaan van zijn burgerplichten. 

Humanisme

Humanisme is de intellectuele, literaire en wetenschappelijke beweging van de veertiende tot de zestiende eeuw, die elke vorm van kennis wilde baseren op de literatuur en cultuur van de klassieke oudheid.

Het humanisme verving in die periode als filosofie en opvatting van de werkelijkheid, het bovennatuurlijke verklaringsmodel van de Kerk door het concept van de mens als maat van alle dingen. Het betekende het begin van de moderniteiten, de dominantie van de rede, en de idee dat ieder mens recht had op leven, vrijheid en het nastreven van geluk, niet in een toekomstig beloofd paradijs, maar in het hier en nu, in een zelf vormgegeven werkelijkheid.

De term 'humanist' is ongeveer 500 jaar oud, de verwante woorden 'humanisme' en 'humanistisch' niet meer dan 200 jaar. Toch worden ze — vaak alleen achteraf — gebruikt om een aantal cultuurverschijnselen aan te duiden uit meer dan 2000 jaar westerse geschiedenis.

1. Het eerste humanisme is dat van de Italiaanse renaissance. Er werd enthousiast teruggegrepen op de antieke beschaving. Het is vooral een beoefenen van de 'bonae litterae' (schone letteren) en daarmee geesteswetenschappelijk georiënteerd: zie renaissance-humanisme.
2. Het assimileren van de Griekse en hellinistische cultuur door de Romeinen sedert ongeveer 150 v.Chr. kan men als 'tweede humanisme' beschouwen.
3. Het derde humanisme is dat van Duitsland, eerste omstreeks 1800, en dan aan het begin van de 20ste eeuw. De oude Grieken werden opnieuw als cultuurdragers gezien en het Bildungsideal beheerste het levensbeschouwelijke denken. De mens diende zich door creatieve verwerking van het antieke erfgoed zo te vormen dat hij zich maximaal kon ontplooien.
4. Het moderne 'vierde humanisme' is eveneens een vormingsideaal, dat zelfontplooiing van de mens beoogt. Het onderscheidt zich van de voorgaande vormen doordat het een volledige levensovertuiging wil zijn, vooral in Nederland. Deze na de Tweede Wereldoorlog georganiseerde vorm van humanisme grijpt nauwelijks meer terug op de oudheid en wortelt vooral in de 18e-eeuwse verlichting : zie modern humanisme en humanistisch verbond. (Wikipedia)

Hier vind je een link van de humanistische canon, aanrader.

Naphta

Leo Naphta

De tegenspeler van Settembrini is de fanatieke Jezuïet en nihilist Naphta, ook hij neemt de rol van pedagoog op zich en probeert Hans Castorp te overtuigen van zijn gelijk. Hij is een uitstekend redenaar en spreekt zich uit voor een marxistische dictatuur van het proletariaat en is sterk katholiek. Humanistische beschavingsidealen wijst hij af. In felle discussies, waarbij Settembrini de aimabele is en Naphta de felle, proberen zij beiden hun gelijk te halen. 

Nihilisme

Nihilisme is binnen de filosofie een begrip dat wordt gebruikt om de ontkenning van het bestaan van betekenis of waarde in de wereld aan te duiden. Het woord komt van het Latijnse "nihil" dat letterlijk "niets" betekent. De term is sterk verbonden met de filosoof Friedrich Nietzsche, die veel met nihilisme bezig is geweest. (Wikipedia)

afbeelding: Paul Merwart La Nihiliste, 1882

Volgens Nietzsche wordt het nihilisme gekenmerkt door:

• Ongeldigheid van moraal, in de zin dat morele waarden geen absolute geldigheid hebben; moraal is subjectief.
• Ongeldigheid van waarheid: objectieve eeuwige waarheden zijn niet kenbaar; waarheid is subjectief.
• Er is geen god: een eeuwige macht bestaat niet; de mens staat alleen.
• Eeuwige herhaling: de geschiedenis heeft geen doel.

Om deze redenen wordt Nietzsche ook wel gezien als een existentialist. De weg uit het nihilisme ziet Nietzsche in de mogelijkheid van mensen om übermenschen te worden, die zich niets gelegen laten liggen aan bestaande conventies maar hun eigen waarden scheppen, hetgeen kan leiden tot een Umwertung aller Werte  (herwaardering van alle waarden). (Wikipedia) 

Het humanisme stelt dat het leven wel zin kan hebben, wanneer we die er zelf aan toekennen, het leven is alleen de moeite waard wanneer we het voor onszelf de moeite waard en aangenaam maken, dit in tegenstelling tot het nihilisme.

afbeelding Bayerisch Gmain

Hans Castorp zal gedurende het boek veranderen van een passief, romantisch personage dat besluit boven te blijven, tot een personage dat inziet dat hij zich zal moeten aanpassen aan de samenleving en daar ook een actieve rol in moet gaan spelen. Deze Bildung, deze verandering is niet alleen te danken aan de twee geleerden, maar ook aan madame Chauchat, die hem eerst verdooft en hem later haar andere kant laat zien, wanneer meneer Peeperkorn ten tonele verschijnt. 

De kracht van het woord

Elk woord is een vooroordeel, schreef Nietzsche. Thomas Mann hecht veel waarde aan de betekenis, de kracht van het woord. De taal is wat ons van al het andere onderscheidt. In de taal is de waarheid, de graal te vinden. Thomas Mann wil de macht van het woord teruggeven aan het goede. Luister naar Settembrini in het hoofdstuk Opkomende angst:

‘Want de literatuur was niet anders dan de vereniging van humanisme en politiek,( …) En hij sprak over het ‘woord’, over de cultus van het woord, de welsprekendheid, die hij de triomf van de menselijkheid noemde. Want het woord vormde de trots van de mens, en alleen het woord maakte het leven menswaardig. – Settembrini praat wat verder en heeft het over een oude kletskous uit het land van Hans Castorp, een dichter zo’n tweehonderd jaar geleden (hiermee zal Goethe worden bedoeld). – “… <hij> hechtte veel waarde aan een mooi handschrift, omdat hij dacht dat dat leidde tot een mooie stijl. Hij had een stapje verder moeten gaan en zeggen dat een mooie stijl tot mooie handelingen leidt” Mooi schrijven dat betekende al bijna meteen mooi denken, en vandaar was het niet ver meer naar mooi handelen. (…) Je kon het samenvatten onder één naam (…) hij luidde: beschaving!’

En in hoofdstuk Als een wakker soldaat:

‘De taal is de beschaving zelf… Het woord, zelfs het meest paradoxale, schept verplichtingen… ‘

Dus mooi denken leidt tot mooi handelen. De betogen van de humanist Settembrini zijn doordesemd van verlichting, ontwikkeling en zelfvervolmaking. Daar tegenover heeft Mann Naphta neergezet, de nihilist. Aan het einde van de roman (De grote irritatie) staat het volgende inzicht:

‘…de atoom, die leuke wiskundige grap van “het kleinste ondeelbare deeltje” – was daar soms een bewijs voor geleverd? De leer van de oneindigheid van de ruimte en de tijd stoelde op ervaring? Jazeker. Men zou, met behulp van een beetje logica, tot vermakelijke ervaringen en resultaten komen met het dogma van de oneindigheid en realiteit van de ruimte en de tijd: namelijk tot het resultaat van het niets. Namelijk tot het inzicht dat realisme het ware nihilisme was. Waarom? Om de simpele reden dat de verhouding van elke willekeurige grootheid tot het oneindige gelijk aan nul was. Er waren geen grootheden in het oneindige, noch duur of verandering in de eeuwigheid.’

- Tea van Lierop, Jan Haas en Roosje de Vries (backup) -