Kinderspel verandert in doodsangst

Soms heb je zon boek dat je in twee dagen uitleest. Je moet gewoon verder lezen. De kat kan wachten, de hond kan wachten, man en kind zorgen zelf maar dat hun voerbak gevuld wordt. Want je moet verder lezen.
Zo'n boek is HEX.

Met HEX is iets grappigs aan de hand. Inmiddels is het boek in 14 talen verschenen en bestaan er drie versies: de oorspronkelijke, een gereviseerde versie met ander einde, en een versie die speciaal voor de Amerikaanse markt is geschreven en waarbij de setting is veranderd in Hudson Valley.
Thomas Olde Heuvelt schrijft in zijn nawoord dat dat is omdat het voor Amerikaanse lezers allemaal te ver van hun bed zou zijn, zon Nederlandse setting. Dat roept dan natuurlijk de vraag op hoe beperkt het inlevingsvermogen van de doorsnee Amerikaanse lezer nu eigenlijk is – en dan vraag je je weer af, of Olde Heuvelt dat publiek geen groot onrecht doet. Ten slotte hoeven horrorklassiekers uit de Verenigde staten en Groot Brittannië ook niet omgekat te worden omdat de Nederlandse lezer zijn gruwelplezier wordt ontnomen zodra de actie zich afspeelt buiten, zeg, Waalwijk. Ik denk dat horror leunt op tamelijk universele angsten, en ik geloof dat angst voor het bovennatuurlijke voor een Amerikaan ook best wel te begrijpen is als het zich in Beek afspeelt.
Persoonlijk vraag ik me dan toch wel af, of het verplaatsten van de setting naar Hudson Valley niet eerder te maken heeft met het verkopen van de filmrechten aan Warner Bros, die een televisieserie wil schrijven op basis van het boek. Nu ja, ook goed natuurlijk.

Het dorpje Beek zucht al eeuwen onder de vloek van een heks. Het hele dorp maakt deel uit van een samenzwering om die heks – die te pas en te onpas verschijnt in en rond het dorp - aan de buitenwereld te onttrekken. Tegelijkertijd zorgt de vloek er ook voor dat de dorpelingen Beek niet kunnen verlaten en dus op elkaar aangewezen zijn.
Voor het aan het oog van toevallige passanten onttrekken van de heks bestaat zelfs een complete verborgen organisatie, HEX.

Een schizofreen uitgangspunt dus. In het begin komt het allemaal nog wat rommelig, wat lacherig over, mensen die in volkomen idiote omstandigheden er het beste maar van maken. We maken het gezin gezin De Graaf van dichtbij mee. Een redelijk en welvarend stel, hij is arts. Twee zonen, Timo en Max, een border collie en twee paarden in de achtertuin. Lief gezin.
Maar het duurt niet lang of er komen barstjes in het olijke oppervlak; kleine gebeurtenissen maken duidelijk onder wat voor hoogspanning de bewoners van Beek leven.
Timo en zijn vrienden willen door middel van filmopnames de heks onder de aandacht van de wereld brengen om zo hopelijk de toestand in Beek te doorbreken. Het groepje jongeren dat de cover up wil opblazen en de groep mensen in Beek die alles bij het oude wil laten en geen enkel middel schuwt om de relatieve rust te bewaren, ze vormen een wankel evenwicht.
Kinderspel verandert al vlug in doodsangst.

In HEX leunt Olde Heuvelt aan tegen schrijvers als Stephen King, met wie hij dan ook vaak vergeleken wordt. In het uitwerken van de personages en in het opbouwen van de spanning in het verhaal is inderdaad duidelijk dat hij schatplichtig is aan de meester. Waar Olde Heuvelt zich duidelijk onderscheidt van dit grote voorbeeld, is in zijn talent om het absurde in heel alledaagse situaties op vaak hilarische wijze in beeld te brengen, en in de dosis ironie die zijn schrijfstijl bevat, op een manier die aan schrijvers als Terry Pratchet en Neil Gaiman doet denken.
Zo heeft de heks de vervelende onhebbelijkheid overal en nergens in Beek op te doemen. Omdat ze het gezicht van de heks een vervelend uitzicht vindt, hangt Jolanda de Graaf een vaatdoekje over haar hoofd. Af en toe kwam de vergelijking met Tom Sharpes Wilt daardoor in me op: eigenlijk is er weinig om grappig over te doen, toch weet Olde Heuvelt zijn personages in hilarische en absurde situaties te brengen en de zaak daardoor tamelijk uniek te belichten. Me hardop laten lachen en doen trillen van angst tegelijkertijd, dat is nog nooit iemand gelukt. Dat moet je Olde Heuvelt dan toch nageven.
Olde Heuvelt schrijft vrij en associatief. Hij schuwt melige grappen en grof taalgebruik niet. Soms hangt het tegen het puberale aan en wordt het flauw – maar ja, het duurt niet lang voor je toch weer moet lachen om een scherpe opmerking of krankjorume observatie.
Met name in de dialogen komt dat naar voren: ze zijn casual, de relaties tussen de personages worden er zeer scherp in neergezet.
Niet alleen heeft Olde Heuvelt zijn personages allemaal hun eigen stem gegeven, hij schenkt ook aandacht aan het feit dat ieder mens op een andere manier in relatie staat tot de mensen om hem heen en brengt die verschillende relaties tot uiting in de communicatie. Het lijken verdomme wel echte mensen.

Olde Heuvelt bouwt de spanning vaardig op. Langzamerhand vervalt Beek in anarchie, angst neemt de overhand en de dorpelingen vallen steeds meer terug op primitieve gedragspatronen. Olde Heuvelt beschrijft dit proces aan de hand van kleurrijke figuren als de onheilspredikende schaapherder Jan Orthense, en de slagersvrouw Gemma Holst.
Daarbij valt wel iets op: namelijk dat de rede, het menselijke, het beschouwende wordt vertegenwoordigd door de personages van Pieter van Meerten en Stefan de Graaf, een psycholoog en een arts.
De figuur Kobus Mater belichaamt het conservatieve, het onwrikbare element in de samenleving. Ik stelde mij hem voor als een soort kruising tussen een ouderling van de gereformeerde kerk en de magiërs uit Meester van de Molen van Otto Pruist. Deze charismatische ouderling wordt voorgesteld als iets van een heel andere orde.
" ...Kobus Maters conservatisme bevond zich op een geheel ander, amfibisch dieptepunt, alsof het was verfoeid door de evolutie zelf nadat het zich hijgend en zuchtend uit het oermoeras had gesleept, waarna het zich uit pure ellende had omgedraaid en er terug in was gekropen."
Kobus Mater is voorzitter van De Raad, een orgaan dat in feite het gezag in Beek vertegenwoordigd en er primair op gericht is alles bij het oude te laten.
De belichaming van het primitieve, redeloze en gewelddadige daarentegen wordt vertegenwoordigd door automonteur Theo Stolk, die de rol van beul snel op zich neemt, en door twee schilders die gewillig knokploeg spelen voor Kobus Mater.
Deze indeling naar klasse of opleiding, hoe je het ook precies wilt verwoorden, voelde voor mij ongemakkelijk aan. Dat ook Stefan op het laatst gegrepen raakt door de atmosfeer in Beek en een gruwelijke keuze maakt doet er niet veel aan af: zijn keuze wordt ingegeven uit liefde voor zijn zoon.
Is het onbedoeld dat de verdeling van verschillende rollen grotendeels samenvalt met verschillende opleidingsniveau' s? Vast.

Ergens op driekwart van het boek begint het verhaal wat te dissoneren. Eerst is er de beschrijving van de vloek en de heks op zon manier dat deze het leven in Beek in haar greep houdt – veel moois valt daar niet in te ontdekken. Later in het verhaal lijkt Olde Heuvelt begrip voor de heks te willen kweken, haar positieve intenties toe te willen dichten. Voor mij was die overgang niet voldoende in het verhaal ingebed. We leren tevens dat in de grond van Beek zelf een duisternis schuilt, een oude kracht, ouder dan de heks wellicht. Tegelijkertijd is er nog een idee: dat het kwaad van Beek in de mensen zelf zit. Voor mijn gevoel was dat alles niet in harmonie met elkaar, waardoor deze laag in het verhaal niet helemaal vanzelfsprekend aanvoelde.
Dat had ook te maken met de rol van Kobus Mater. Door Olde Heuvelts beschrijving van Mater als een markante, enigmatische oerkracht in de gemeenschap van Beek, verwacht je als lezer dat er meer is dan dat er op het eerste gezicht lijkt te zijn. Alleen wordt dat later in het verhaal niet waargemaakt. Dat vond ik toch wat onbevredigend.
In plaats daarvan wordt in het einde een grote rol voor Stefan de Graaf gereserveerd. Echter, hoewel met foreshadowing al een voorzet wordt gedaan om diens acties in het laatste deel van het boek voor de lezer aannemelijk te maken, voelde dat voor mij niet heel natuurlijk aan. Plottechnisch klopt het allemaal – Olde Heuvelt is een te vaardig schrijver om hier steken te laten vallen - maar ik had het gevoel dat de handelingen niet consistent met het karakter waren.
Niet dat het einde nu zo slecht is en damn, ik zat als een gek te lezen want de spanning wordt hier vastgehouden tot het laatste moment, maar uiteindelijk bleef ik toch een beetje achter van, hm, was dit het? Het verhaal eindigt, de cirkel is rond. Ja, je ziet de beelden zo voor je en als einde van de televisieserie zal het waarschijnlijk werken, al houd ik daar ook niet van dit type eindes ( - dat zal het zijn!) Maar als lezer miste ik hier het plezier dat een boek van dit kaliber ná het lezen altijd nog levert.


Kortom: HEX is een pageturner van jewelste en echt heel griezelig (voor de zekerheid heb ik het bij daglicht gelezen), maar tegen het einde vliegen de onderliggende lagen wat uit de bocht.

Oh ja: inmiddels ben ik echt heel erg nieuwsgierig geworden naar die eerste versie. Als ik die te pakken krijg vul ik deze bespreking zeker aan met een vergelijking.