Beschaving is het tegendeel van vrijheid

Jacob Visscher is de enige programmeur die overblijft in een IT-bedrijf dat steeds minder omzet maakt. Zijn positie wordt echter bedreigd als de bazen besluiten dat het tijd wordt voor een reorganisatie. De man die de taak moet uitvoeren, ‘de Snotaal’, blijkt de grootste vijand van Jacob te worden. Jacob voelt zich bedreigd door zijn aanwezigheid, maar ook door het geheim dat hijzelf met zich meedraagt. Jacob verkoopt namelijk gevoelige data van het bedrijf aan een Rus. Zijn ingetogen karakter, gevormd door zijn strenge en religieuze opvoeding, wordt langzaamaan naar de achtergrond gedrukt door de wens naar bevrijding en de wil om heilige huisjes omver te gooien. Ondertussen heeft Jacob bijzonder contact met zijn psychisch gemankeerde buurmeisje en bedenkt hij een plan om, met de hulp van prostituee Rhonda, een keerpunt in zijn leven te bereiken.

De Groene Sprinkhaan van Vincent Baumgart (1963) is een uitstekend voorbeeld van hoe psychologie en literatuur op ingenieuze wijze samenkomen. De roman zit bomvol met voorbeelden waar psychologen van smullen. Het belangrijkste thema van het verhaal gaat over de bewustwording van het verdrongen ego, emoties en overtuigingen. Jacob worstelt onmiskenbaar met zijn identiteit en leeft met angst voor denkbeeldige dreigingen. Tegelijkertijd weet hij dat het niet loont om gehoorzaam in de pas te blijven lopen en leeft er een creatieve, maar destructieve, kant in hem. In het toilet van het Concertgebouw ervaart hij dit gevecht tussen de twee identiteiten:

“De ongerepte deur ergerde hem. Nergens ontdekte hij een spoor van vernieling of baldadigheid. Niemand had smerige teksten of pornografische tekeningen op de deur gekalkt, terwijl je hier onopgemerkt uren kon doorbrengen. Het toilet demonstreerde dat de bezoekers gecultiveerde, verheven mensen waren, en ook moesten zijn; het eiste zelfbeheersing. Je hoorde over het vertrouwen te beschikken je gedrag onder controle te hebben. Angst je niet naar behoren te kunnen gedragen was op zich al verdacht; die verraadde dat onder het beschaafde vernis een beerput stonk. Het concertgebouw cultiveerde en wurgde tegelijk”.

Om zijn ‘natuurlijke gedrag’ te vertonen moet Jacob uit zijn eigen gecreëerde gevangenschap ontsnappen. Naast het losrukken uit zijn verleden, zal hij ook verschillende posities tegenover ‘de ander’ moeten innemen. Baumgart bouwt op een vernuftige wijze de spanning op naar het moment dat Jacob zichzelf bevrijdt uit de ketenen van de ander. Maar voor het zo is, laat hij zijn hoofdpersonage flink spartelen. Op zijn werk doet Jacob onsuccesvolle pogingen om zijn eigen geloofwaardigheid te herstellen en na het geest vermoeiend werk ontpopt hij zich tot een 'misdadiger'. Hij verdient opeens veel geld, maar Jacob overwint zijn angsten niet. Wat is dan het doel? Gaat het hem werkelijk om het ontsnappen uit de (innerlijke) schuilplaats die hem beschermde? Als ‘een opgelichte stoeptegel waaronder in paniek honderden pissebedden krioelen" verliest Jacob van het ene op het andere moment zijn opgelegde ingetogen karakter en geeft hij toe aan zijn impulsen. Tegenover zijn grootste vijand ‘De Snotaal’ ervaart hij voor het eerst wat zelfgekozen vrijheid betekent. Ontdoet Jacob zich dan helemaal af van de invloed van de ander? Nee. Hij weet dat hij bestaat uit de gratie van zijn omgeving en in de ‘outcast’ Beatrijs vindt hij een lotgenoot. Door haar aanwezigheid en oprecht lijkende affectie begrijpt Jacob dat het overwinnen van je eigen schaamte veel vruchtbaarder is dan het streven naar eerherstel.

Jacob is een personage dat lijkt op een lastige puzzel waarbij je opeens een belangrijk stukje goed legt en de puzzel af kunt maken. Zijn gelaagde karakter is in het begin moeilijk te grijpen, maar als lezer kan je er niet omheen dat hij herkenbaarheid en kwetsbaarheid oproept. De titels van de hoofdstukken zijn door Baumgart slim gekozen en maken nieuwsgierig. Het decor van het verhaal versterkt de sfeer en brengt de lezer in de gewenste stemming. Net zoals in zijn debuutroman laat Baumgart zijn lezers nadenken over allerlei aspecten van het leven. Uiteindelijk gaat de roman over de vraag hoever wij bereid zijn te gaan om van ons eigen verleden los te raken en de gewenste bevrijding te ervaren.