Actueel en tijdloos

Ali Smith (1962, Inverness, Schotland) werd meerdere malen genomineerd voor de Man Booker Prize en wordt geprezen om haar psychologische inzicht en stilistische kunnen. In 2015 won Smith de Baileys Prize, de Goldsmiths Prize en de Costa Novel Award voor haar roman Het een als het ander. Net als deze roman werd ook haar roman Herfst, in 2018 naar het Nederlands vertaald door Karina van Santen en Martine Vosmaer, genomineerd voor de Man Booker Prize. 

Herfst vertelt over de bijzondere vriendschap tussen de 101-jarige Daniel en de 32-jarige Elisabeth. Toen Elisabeth acht jaar oud was nam haar enthousiaste en kunstzinnige buurman Daniel haar mee in zijn wereld van kunst en literatuur. Alle gesprekken uit haar jeugd komen weer in hun volle betekenis terug bij Elisabeth als ze de slapende Daniel opzoekt in het verzorgingstehuis.

Het verhaal is echter veel meer dan een verhaal over een bijzondere vriendschap, Smith neemt de lezer mee in de wondere droomwereld van Daniel en in zijn verleden als kunstverzamelaar. Vanaf de allereerste pagina bevind je je tegelijk in de surrealistische leefwereld van Daniel en de keiharde realiteit van Elisabeth. Twee werelden die elkaar wonderwel blijken aan te vullen; absurdistisch en tegelijk zo realistisch en geloofwaardig als mogelijk.

“Overal in het land heerste verdriet en feestvreugde. […] Overal in het land hadden mensen het gevoel dat het verkeerd was. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat het goed was. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat ze echt verloren hadden. Overal in het land hadden mensen het gevoel dat ze echt gewonnen hadden.”

Smith schreef een actueel boek waarin de dagelijkse uitdagingen van Elisabeth na de Brexit worden beschreven. Bijvoorbeeld de moeilijkheden en bureaucratie bij de aanvraag van de verlenging van een paspoort. Tegelijk is Herfst vanwege de prachtige beschrijvingen van kunst en literatuur een tijdloos boek zonder grote politieke lading. Brexit is een gegeven, iets waar het hoofdpersonage de gevolgen van ziet, maar niet het hoofdthema in dit boek.

De schrijfstijl is fragmentarisch maar stilistisch heel precies uitgemeten. Daardoor lijkt het van de hak op de tak te springen maar leest het geheel toch vlot door en weet Smith in elk woord precies over te brengen wat ze wil vertellen. Ze maakt veel gebruik van details en metaforen, maar weet dit op een fijne manier te doseren: 

“De esdoornzaden slaan tegen het glas in de wind als – nee, niet als iets anders, als esdoornzaden die tegen het raam slaan.”

Tot slot is Herfst een ode aan het kunstenaarschap en werk van de Britse popartkunstenares Pauline Boty en vinden we daarnaast dus nog veel meer (indirecte) verwijzingen naar de oudheid, de wereldliteratuur en vaak veel explicieter naar andere kunstwerken en kunstenaars. De kunstzinnige droomwereld en de harde realiteit staan niet alleen maar lijnrecht tegenover elkaar bij Smith maar de eerste (Daniel) leert de tweede (Elisabeth) om anders naar de zaken en ‘waarheden’ te kijken.

Herfst is een krachtige roman, een verhaal midden in de realiteit van nu maar tegelijk tijdloos als de grote namen uit de wereldliteratuur. Een roman die de lezer aan het denken zet over wat echt belangrijk en van waarde is in het leven dat we leven.