Recensie Terugkeer ongewenst

Terugkeer ongewenst is het levensverhaal van Kurt Gerson, die al in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog zijn naam veranderde in Kurt Gerron, omdat Gerson te Joods klonk. We kruipen als het ware in het hoofd van deze acteur/regisseur. Het verhaal begint in Theresiënstadt, een concentratiekamp waar zogenoemde A-prominenten naar toe gingen, zoals artsen, rechters en Joden die in de Eerste Wereldoorlog hadden meegevochten voor Duitsland. Theresiënstadt is een concentratiekamp waar net als in andere kampen weinig tot geen eten is, geen rechten, alles werd de gevangenen ontnomen. Het enige verschil was dat sommige A-prominenten een ruimte voor zichzelf hadden en niet hoefden te werken. Obersturmführer Rahm vraagt Gerron een film te maken over Theresiënstadt. In deze film wil de SS laten zien hoe goed de Joden het hebben. Het Rode Kruis hebben ze ooit om de tuin geleid tijdens een bezoek, en nu moet er een film komen waarin de nazi’s de wereld willen wijsmaken hoe goed ze de Joden behandelen. Gerson staat voor een dilemma, hij moet een film maken die iets laat zien wat er niet is, die het tegenovergestelde is van de werkelijkheid. Doet hij dit echter niet, dan wordt hij rechtstreeks met Olga, zijn vrouw, op de trein naar Auschwitz gezet. Nu komen allerlei herinneringen aan vroeger naar boven, vragen die hij zichzelf stelt. Had hij kunnen voorkomen in Theresiënstadt opgesloten te zitten? Had hij beter op moeten letten, meer aandacht aan de politieke situatie hebben moeten schenken en minder aan zijn carrière als acteur? Ik vond het indrukwekkend hoe Lewinsky deze gedachtegang weet te beschrijven. Het ongeloof over de hele situatie, het niet kunnen accepteren, elke keer hoop of angsten hebben. Elke keer denken dat het toch niet erger kan worden (wat dan wel degelijk blijkt te kunnen) en dan verlangend terugkijken naar diezelfde periode. Het is een boek over machteloosheid, hoop, geweten, klem zitten in een vreselijk dilemma. Maar het is ook een boek over de kracht van fantasie, hoe je met fantasie jezelf geestelijk in leven kunt houden.