Een lelijk boek en een matig schrijver maar o, wat een belangrijk getuigenisdocument!

Een zeldzaam lelijk boek, de kaft is lelijk, de binnenkant en de inhoudsopgave zijn lelijk, bladspiegel en opmaak zijn lelijk, het lettertype, enfin, er is niets meer aan te doen. Maar ook naar de maatstaven van 1979 was dit een zeldzaam lelijk boek. Cohen had beter verdiend.
Het eerste hoofdstuk heet De weg naar Sobibor en bevat een lange maar volstrekt onsamenhangende beschrijving van door de nazis begane gruwelijkheden. Plaatsen, jaartallen, aantallen, namen , nergens is ook maar enige ordening aan te treffen waardoor dit hoofdstuk zich lastig laat lezen. Er zit geen enkele logica in de titel van dit hoofdstuk. Maar wát Cohen beschrijft, dat is zonder uitzondering erbarmelijk en onvoorstelbaar.

Het tweede hoofdstuk, Aktion Reinhard, gaat op dezelfde manier verder. We lezen hier vooral het verslag van het bezoek van een delegatie nazi’s aan het vernietigingskamp Belzec. Cohen beschrijft hier de werking van de Sonderkommandos, die te gruwelijk voor woorden is. En in het volgende hoofdstuk beschrijft hij het kamp Sobibor en ook hier weer die huiver vanwege de georganiseerde en doordachte terreur van de nazi’s, mitrailleurvuur, nekschot en gaskamers. In totaal zouden bij Aktion Reinhard zeker een en driekwart miljoen joden omgebracht worden.
Opvallend is dat niet-Joodse Polen geen enkele hulp boden. Veel gevangenen haatten de Polen net zo erg als de nazi’s. Polen brachten joden aan bij de nazi’s voor één kilo zout of suiker. Maar de joden waren ook onderling verdeeld. Joden uit West Europa die geen Jiddisch spraken werden niet als echte joden beschouwd. Dit boek zou in het Polen van Kaczynski overigens onmiddellijk verboden worden.

Toen de nazi’s een aantal Russische krijgsgevangenen, onder wie Aleksandr Saja Petsjerski, naar Sobibor transporteerden maakten ze een fatale fout. Dit waren soldaten met gevechtservaring. In het boek van Cohen heet Aleksandr Sasja. 14 Oktober 1943 brak de door Sasja geleide opstand uit. Velen, zeker 300 joden maar volgens Sasja waren het er meer, ontsnapten maar werden alsnog gedood door de nazi’s. Himmler verordonneerde dat Sobibor moest worden afgebroken en dat alle sporen moesten worden uitgewist. Sasja Petsjerski werd nooit onderscheiden voor zijn heldenrol. Sterker nog, hij werd als jood door Stalin verbannen naar de goelag en pas na diens overlijden vrijgelaten. Waarom de Russen niets van hem moesten hebben? Hij was een jood en omdat hij krijgsgevangene werd gemaakt was dat genoeg reden voor achterdocht en de verdenking van heulen met de vijand en tot slot vond de opstand plaats buiten de normale structuur van het Rode Leger.

De verteltrant van Cohen is behoorlijk rommelig, verhaallijnen worden onderbroken om niet meer terug te keren. Soms lijkt er geen enkele lijn in zijn verhaal te zitten maar wat hij ook vertelt, het is zijn ooggetuigenverslag en het is zonder uitzondering gruwelijk. Ik lees het verhaal van een joodse kapper die door de nazi’s gedwongen werd Joodse vrouwen kaal te knippen, wetende dat ze daarna direct naar de gaskamers werden gebracht. Hij overleefde deze hel en neemt het zichzelf nu kwalijk dat hij dat werk deed. Maar het was de enige manier om in leven te blijven. Wij vinden zijn gedrag nu in zekere zin logisch en zeker niet iets om je voor te schamen. Maar de Kapo verdient in onze ogen geen genade terwijl die in essentie hetzelfde gedrag vertoonde: hij collaboreerde uit overlevingsdrift.
Hoe het ook zij, alle verschrikkingen die Cohen optekende tarten je verbeelding: hoe kunnen mensen anderen zo vernederen, martelen, afranselen en afmaken? Met tienduizenden tegelijk? Hoe kunnen de daders daarmee verder leven? Hoe kun je nog slapen? Het is eenvoudig niet te bevatten.

Het hoofdstuk dat de titel van dit boek draagt gaat niet over treinen maar over seksuele relaties onder extreme situaties. Merkwaardig en slordig op zijn minst. De titel van dit boek is eigenlijk onzinnig, want heeft geen enkele betrekking op wat Cohen beschrijft. Ook merkwaardig in mijn ogen is dat Cohen worstelt met de vraag of de Arbeitsjuden de nazi’s hadden moeten gehoorzamen zoals ze deden. Egoïsme of drang tot overleven is begrijpelijk en acceptabel schrijft Cohen maar laat er meteen op volgen: …, maar toch… Hij vraagt zich af of er aan de levenswil geen grens gesteld moet worden, die je nooit mag overschrijden. Cohen kan zichzelf nauwelijks vergeven dat hij in Auschwitz werkte als kamparts.

Eigenlijk zit er totaal geen lijn in dit boek en desondanks kun je niet stoppen met lezen omdat wat je leest nauwelijks te bevatten is. De hel van Dante was niets vergeleken bij het inferno dat de nazi’s voor de joden bedachten en zij voerden hun perversie tot in het extreme door: zij lieten de joden het vuile werk opknappen. En dat heeft Cohen met precisie en nauwkeurigheid geboekstaafd, ofschoon zelf bepaald geen begenadigd schrijver. Dit boek bestaat feitelijk uit een eindeloze reeks ooggetuigenverslagen en dat maakt dit boek tot zo’n belangwekkend document. En opnieuw realiseer je je dat alle duiding, verklaring en uitleg niets van je verbijstering wegneemt. Want de banaliteit van het kwaad en de achteloosheid van de schrijftafelmoordenaars kunnen niet verhelen dat mensen onder zekere voorwaarden in staat blijken te zijn tot de grootste gruwelijkheden en misdaden. En dat is geen Duitse maar een menselijke trek.

Enno Nuy
Juni 2025