El Khannoussi schreef, ondanks de nodige kritiek, een heel goed boek

Waarom een boek moet beginnen met ronkend positieve recensies, is mij een raadsel. Durf het eens wat minder te vinden na zulke loftuitingen! Maar laat mij nou zelf uitvinden wat ik ervan vind. ‘Fantasierijk-heid’ vind ik in ieder geval geen mooi woord. Even dacht ik dat de schrijfster een chique versie van Delphine Lecompte moest zijn maar verder dan een vluchtige associatie is deze gedachte niet gekomen. Soms is ze, laten we zeggen enigszins taalbarok, bijvoorbeeld als ze het heeft over een stadswijk die ‘‘s nachts zijn kleivenige flanken loswrikt van de rest van de stad. Het klinkt mooi maar ik heb geen idee wat ik me er bij voor moet stellen. En het wordt alleen maar erger als die wijk even later ook nog een ‘palimpsest’ krijgt. En evenmin heb ik ook maar de flauwste notie van wat een ‘asemisch cartograaf’ zou kunnen zijn. Aan het einde van dit boek komt dat woord nog een keer voorbij. En dat je het geschreeuw van een basisschoolklas ‘infernaal’ noemt, lijkt mij toch ook wat overdreven. En waarom licht de schrijfster niet even toe wat ‘de Nass en Ghiwane’ is? Of ‘bled’. En wat te denken van ‘viscerale stoten’? Of het verblijf dat van ‘temporele aard’ is? Of een ‘delirante wandeling’? En meerdere keren gebruikt ze dat woord evenals ‘purgatorium’. En verderop lees ik ‘crepusculaire dagen’. Ook ‘mesquinerie’ moest ik opzoeken. En opnieuw komt ‘crepusculair’ langs. Het had van mij wat minder exuberant gemogen.

De meest opmerkelijke figuur is de cynicus Yousef Slaoui, die voor het Marokkaanse regime martelde en folterde maar die door zijn herinneringen bepaald niet geteisterd werd, integendeel. Hij heeft kanker en we volgen hem geruime tijd waarin we goed zicht krijgen op zijn onaangename karakter. Slaoui is een mensenhater die ooit eens naar Europa trok, waarom eigenlijk vertelt het verhaal niet, om de Europeanen nog meer te haten dan de ‘vijgeneters’ en ‘ongeschoolde bedoeïenen’ die zijn landgenoten waren. Zelden een zo naar mens beschreven zien worden, die, dat dan weer wel, geteisterd wordt door angstaanjagende dromen.

De verhaaldichtheid in dit boek is enorm hoog. En het moet gezegd: el Khanoussi weet hoe ze een verhaal moet vertellen. Het nadeel is echter dat je verstrikt dreigt te raken in al die verhalen en personages. Een schema zou uitkomst kunnen bieden maar helaas, er is geen schema. En nu kom ik op pagina 257 Daniel en Johannes Bras tegen maar wie waren dat ook al weer?

Dan maken we eindelijk kennis met Salma om wie dit boek lijkt te draaien, Salome Abergel, een secreet van een vrouw. Maar dat was ze vermoedelijk niet haar hele leven. Ook zij lijdt aan kanker en heeft niet veel tijd meer. Het is een fraai panopticum (ha, ik kan het ook) dat el Khannoussi hier schildert. Geen van haar personages heeft veel op met wat je ‘de samenleving’ zou kunnen noemen. Niemand doet mee, allemaal zijn ze afgehaakt, ieder om zijn of haar eigen redenen. Maar het zijn wel allemaal misantropen (sic) geworden, het cynisme spat van de pagina’s af. Er is geen hoop, nergens gloort een nieuwe dageraad. Maar dat komt ook doordat de schrijfster ‘het systeem’ uitsluitend voorstelt als een geperverteerde constructie, een samenzwering haast van hen die de macht hebben. Zo lijkt de schrijfster de wereld te zien: wie macht heeft profiteert, wie geen macht heeft wordt genadeloos geslachtofferd tenzij je voor het zo ver komt afhaakt.

Het boek eindigt met negen fragmenten over het raadselachtige eenentwintigste arrondissement van Parijs. De verborgen wereld, de onderwereld, het terrein van de verschoppelingen. Waarin we de al even raadselachtige O. tegenkomen. En een flâneuse. Deze fragmenten, tamelijk ondoordringbare teksten, worden gelezen in Amsterdam, Parijs en Marokko maar waarom, dat wordt ons niet verteld.
De fragmenten zijn onsamenhangend en nauwelijks te volgen. Er is voortdurend een ik aan het woord maar het gaat daarbij niet voortdurend om dezelfde persoon. Wel gaat het steevast om een vrouw.
Ik raak de weg kwijt in deze apocalyptische wereld die wordt bevolkt door folteraar en gefolterde. En zij blijken inwisselbaar. Er gloort geen hoop voor de emigrant die een vreemdeling in een vreemd land blijft. En ik, arme lezer, ik moet nu nadenken over Oroppa! Nadenken over alles, het vele, dat ik niet begreep.

Ik heb de nodige kritiek op dit boek vanwege de moeilijke woorden en de vaak veel te raadselachtige taal. Safae el Khannoussi is een nog jonge vrouw met een inktzwart wereldbeeld. Ik zou haar van geen tegendeel kunnen overtuigen. Maar zij is ook een heel goed schrijfster en ik wilde per se dit boek tot de laatste pagina uitlezen. Eigenlijk zou iedere Afrikaan die overweegt naar Europa te emigreren dit boek moeten lezen. Dat zou leiden tot het meest effectieve asielbeleid ooit, want wie hierna nog een droom wenst te koesteren is ziende blind. Maar zo werkt het niet in de grote boze mensenwereld. Nu krijgen wij met dit boek een spiegel voorgehouden, wij die in een andere universum leven en wij die ons niet meer schamen omdat we teveel van die anderen waarnemen, wij die zo benauwd zijn voor onze cultuur en identiteit. Wij die het liefste achter rattenvangers aan lopen en die ons knollen voor citroenen laten verkopen, wij die niet meer weten hoe we ‘solidariteit’ moeten spellen, laat staan dat we zouden weten wat het betekent.

Enno Nuy
Juli 2025