Indrukwekkend in memoriam

De Joodse bankiersfamilie Camondo verhuisde in 1870 van Constantinopel naar de Rue de Monceau 63 te Parijs. Op de zogenaamde ‘gouden heuvel’ in het 15e arrondissement bouwden zij, evenals andere gegoede Joodse families, een prachtig huis. Edmund de Waal, Brits schrijver en keramist, werd op het spoor van de familie Camondo gebracht door een neef uit het geslacht Ephrussi. De Waal bleek familiare banden te hebben met de Camondo’s.

De auteur is gedoken in de archieven van het Musée Nissim de Camondo, vernoemd naar de zoon van eigenaar Comte Moïse de Camondo. De jonge piloot sneuvelde in 1917 op 21-jarige leeftijd tijdens WO-I, waarna het huis door Moïse werd bestemd tot plaats van herdenking aan zowel vader Nissim als aan zoon Nissim. Een rouwplek, een ‘lieu de mémoire’. De oude Moïse (1860 – 1935) verordonneerde dat niets mocht worden aangepast in het stadspaleis, noch mocht de collectie achttiende-eeuwse Franse kunst worden verkocht of mochten er nieuwe stukken aan worden toegevoegd. Moïse liet het museum in 1935 na aan de Franse staat. Nog altijd bevindt het zich aan de Rue de Monceau in dezelfde glorieuze staat.

De familie Camondo vertoefde in de hoogste kringen van Parijs. De schrijver Proust kwam er over de vloer en men ging uit lunchen met Dreyfus. Neef Isaac werd benoemd tot consul van Turkije. Ondanks het feit dat de familie kapitale kunstwerken van onder andere Manet, Renoir en Van Gogh doneerde aan de Franse staat en het Louvre, bood dat geen bescherming toen de stemming zich onder leiding van Edouard Drumont vooral in de tweede helft van de dertiger jaren tegen de Joden keerde. Het beledigen van Joden werd gemeengoed, de Franse kranten deden daar maar wat graag aan mee. Zij riepen het volk massaal op het land van de ‘parasiterende Joden’ te zuiveren. Ook enkele van de grootste schrijvers uit die tijd deden een duit in het zakje.

“En de gelauwerde Louis-Ferdiand Céline heeft pamfletten gepubliceerd over Joden en wat er met hen zou moeten gebeuren. ‘Bagatelle pour un massacre’ had erg veel succes, in 1937 werden er 75.000 exemplaren van verkocht.”

Toen de Duitse bezetters de Fransen een excuus gaven, konden ook de laatste Camondo’s op transport worden gezet naar Auschwitz. In 1942 stierf de familie uit.

Edmund de Waal schetst een beeld van het stadspaleis middels brieven die hij aan Moïse schrijft. Dat doet hij aan de hand van voorwerpen in het huis, aan de hand van schilderijen en via beschrijvingen van de dagelijkse gang van zaken die hij uit journaals en nauwkeurige verslaglegging door Moïse optekende. Uit de brieven spreekt een grote compassie. Tevens wordt duidelijk hoezeer het antisemitisme exponentieel kon groeien in de jaren voor WO-II. Als in 1938 de Joodse president Léon Blum letterlijk uit zijn auto wordt gesleurd en gemolesteerd, juicht het volk deze actie toe.

“Aan de muren (EW: van het in 1941 gevestigde Institut d’Étude des Questions Juives) hingen citaten van Drumont en Pétain. ‘De Joden kwamen arm naar een rijk land. Ze zijn nu de enige rijken in een arm land.’”

Als je bedenkt dat het volstrekt omgekeerd was in geval van de familie Camondo, als je beseft hoeveel de familie de Franse staat heeft geschonken, is het een wrang gegeven. Nog in 1933 werd de gulheid van de familie in de pers bejubeld, vijf jaar later was er nauwelijks iets meer over van bewondering of dankbaarheid.

Edmund de Waal heeft een prachtig ‘in memoriam’ geschreven voor een uitzonderlijke familie die op tragische wijze tot de laatste telg is uitgemoord. Het Musée Nissim de Camondo is nog altijd geopend voor publiek. Na lezing van dit aangrijpende proza is het bijkans onmogelijk het over te slaan bij een bezoek aan Parijs.