Lezersrecensie
Roads not taken: an intellectual biography of William C. Bullitt
Een absolute aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in internationale betrekkingen, diplomatie en de dynamiek rondom cruciale beslissingen die het verloop van de twintigste eeuw bepaalden. William Bullitt (1891-1967), schrijver, journalist en diplomaat, is enigszins vergeten, maar deze biografie, geschreven door Alexander Etkind, plaatst hem weer op de voorgrond.
‘Parijs’
Bullitt was een van de afgevaardigden van president Woodrow Wilson bij de Vredesconferentie van Parijs, waar de vredesverdragen tussen de geallieerden en de verslagen centrale mogendheid werden geproduceerd. Het Verdrag van Versailles was een kapitale vergissing, zo oordeelde Bullitt. Net als onder anderen Sigmund Freud en John Maynard Keynes was Bullitt van mening dat het verdrag de basis zou leggen voor verdere radicalisering en een nieuwe catastrofe in Europa.
‘De onrechtvaardige beslissingen van de Conferentie maken nieuwe internationale conflicten zeker. Het is mijn overtuiging dat de huidige Volkenbond machteloos zal zijn om deze oorlogen te voorkomen.’
De zieke Wilson negeerde Bullitt, waarna laatstgenoemde in mei 1919 uit protest zijn ontslag indient.
Duitsland had op zijn minst de kans moeten krijgen om Centraal-Europa en de Balkan economisch te ontwikkelen, schreef Bullitt. Tegelijkertijd moest Duitsland ‘politiek beperkt’ worden middels een serie verdragen. Een revisie was dus verstandig, volgens Bullitt. Hij herhaalde die stellingname in april 1935, toen hij aan Buitenlandse Zaken schreef dat een nationalistisch Duitsland op zeker Oostenrijk zou proberen in te lijven.
Bullitt was in die jaren de eerste ambassadeur van de VS in de Sovjet-Unie. De ontwikkelingen in Duitsland én in de Sovjet-Unie baarden hem grote zorgen. Het Verdrag van Rapallo (Duitsland erkende de Sovjet-Unie en intensiveerde de samenwerking) werd door Bullitt gezien als een prelude voor een militair bondgenootschap tussen Duitsland en de Sovjets. Een nieuwe oorlog zou rond 1950 uitbreken, voorspelde Bullitt. Hij zat er slechts een paar jaar naast.
Wel werden er lessen getrokken uit ‘Parijs’. Bij de afwikkeling van de Tweede Wereldoorlog zagen Amerika en zijn bondgenoten af van het veroveren van grondgebied en het eisen van compensatie. Bretton Woods beschermde de strijdende partijen tegen de naoorlogse inflatie en het Marshallplan financierde de wederopbouw van Europa. Het legde de basis voor de Europese eenwording, iets waar Bullitt altijd voor heeft gepropageerd.
Sovjet-Unie
Van 1933 tot 1936 was Bullitt de eerste Amerikaanse ambassadeur van de Sovjet-Unie. Tot die tijd waren er geen diplomatieke banden tussen de bolsjewieken en de Verenigde Staten, maar tijdens de Grote Depressie besloot Roosevelt die toch in te halen. Bullitt werd gestationeerd in Moskou.
Het was zeker niet het eerste bezoek van Bullitt aan Moskou. Tot 1918 werkte hij voornamelijk als journalist, maar begin 1919 stuurde het Pentagon Bullitt naar Moskou. Formeel voor een ‘feitenonderzoek’, maar Bullitt moest toch vooral proberen om met Lenin over vrede te onderhandelen. De troepen van de bolsjewieken stonden in de burgeroorlog op de rand van een nederlaag.
Lenin stelde daarom de volgende deal voor: een onmiddellijke wapenstilstand, erkenning van Lenins régime plus de facto erkenning van de anticommunististische regeringen die waren opgericht in de volgende gebieden van het voormalige Russische rijk: Finland, Moermansk, Archangelsk, Estland, Letland, Litouwen, Polen, het westelijke deel van Wit-Rusland, Roemenië inclusief Bessarabië, meer dan de helft van de Oekraïne, de Krim, de Kaukasus, Georgië, Armenië, Azerbeidzjan, de hele Oeral en heel Siberië. Feitelijk bood Lenin hiermee aan om de communistische heerschappij te beperken tot Moskou en een klein aangrenzend gebied, plus Leningrad. Lenin en zijn medebolsjewieken hadden het verdrag altijd kunnen schenden, maar toch. Lenin stelde een harde deadline: voor 10 april 1919 wilde hij antwoord terug.
Wilson was echter niet geïnteresseerd in het vredesvoorstel. Het Rode Leger stond er slecht voor, en daar moest van geprofiteerd worden. Wilson was immers bevreesd dat de gewelddadige revolutie van de bolsjewieken ook Europa zou bereiken. Eind 1919 kwamen de bolsjewieken weer op krachten en Lenin was niet langer geïnteresseerd in een deal. Eén Road Not Taken.
Etkind schrijft dat de geschiedenis er héél anders uit had kunnen zien als het bolsjewistische Rusland was teruggebracht to Leningrad en Moskou, plus een paar provincies. ‘Misschien zou de Sovjet-Unie niet zijn ontstaan en zou de stalinistische terreur niet hebben plaatsgevonden; misschien zou er geen nazi-Duitsland zijn geweest, geen Tweede Wereldoorlog en geen Holocaust.’ Dit voert misschien wat ver, maar stof tot nadenken biedt het wel.
In 1933 keerde Bullitt dus voor drie jaar terug naar Moskou. Stalin had op dat moment de collectivisatie van de landbouw al in gang gezet, met hongersnoden in Oekraïne en Kazachstan tot gevolg. De moord op Sergei Kirov, de leider van de Leningrad-communisten en een concurrent van Stalin, maakte de weg vrij voor de Grote Terreur, waarin honderdduizenden mensen werden geëxecuteerd.
Bullitt genoot in Moskou (daarover later meer), maar zag in het communisme tegelijkertijd een niet te onderschatten gevaar. Hij zag het communisme als een ‘religie’ en schreef: ‘Net als de islam beloofde het communisme universele redding door het zwaard. Stalin is als communistische kalief de belichaming van de heilige geest van het communisme. De communisten zijn bereid elke zonde (bedrog, diefstal, massamoord) te vergeven als die in naam van hun geloof wordt begaan. Net als de islam is het militante communisme een internationale aangelegenheid; de doelstellingen zijn uitbuiting, bedrog en geweld omwille van haar God.’
Bullitt zag de Sovjet-Unie dan ook als de grootste bedreiging op aarde voor de Amerikaanse belangen. Daar hoort geen vriendelijke of voorzichtige benadering bij, maar juist een agressieve. Rusland moest behandeld worden én als een handelspartner én als een gevaarlijke rivaal. Tegen minister Vjatsjeslav Molotov zei Bullitt in oktober 1934 dat de Sovjet-Amerikaanse betrekkingen ‘als een kleine en zeer zwakke bloem zijn en dat het niet goed is om erop te pissen.’
Overigens vond Roosevelt Bullitt te kritisch en zette hij hem later op een zijspoor.
Zogezegd genoot Bullitt in Moskou wel met volle teugen op de ambassade in het Spasohuis. Niet voor niets stond de ambassade bekend als ‘Bullitt’s circus’. Etkin heeft het zelf over ‘het theater van de diplomatie’ en een ‘diplomatiek Disneyland’. Regelmatig werd men vergast door Russische vrouwen, ballerina’s met name. Een van de diplomaten, Charles Bohlen, schrijft: ‘Ik heb in mijn hele leven nog nooit zoveel plezier gehad. Zo’n ambassade vind je nergens ter wereld.’
Vier maanden na de moord op Kirov organiseert Bullitt een lentefeest in het Spasohuis. Hij is zich bewust van de terreur in het land, maar voelt ook de verantwoordelijkheid voor zijn personeel en houdt sowieso wel van een feestje. In het Spasohuis werd een collectieve boerderij nagebootst, hét symbool van de Sovjetgruwelen, met hanen, zebravinken, babygeiten en een beer. Een Tsjechische jazzband maakte muziek, er waren ongeveer vijfhonderd gasten.
Iedereen die in Moskou iets voorstelde, was aanwezig, schrijft Etkin. Denk aan Karl Radek, Nikolaj Boecharin, Vsevolod Meyerhold en Michail Boelgakov (in Boelgakovs ‘Meester en Margarita’ is de duivel gemoddelleerd naar Bullitt). In totaal waren er circa vijfhonderd gasten.
Etkin schrijft: ‘De toekomstige slachtoffers dronken, dansten en flirtten samen met hun beulen, van wie velen later ook zouden omkomen.’
Bullitt ontmoet als ambassadeur ook Stalin. Laatstgenoemde is gecharmeerd van Bullitt en bezweert hem ‘altijd, dag en nacht’ toegang. ‘Je hoeft het maar te laten weten en we zien elkaar meteen’. Een aanbod dat Bullitt omschrijft als een ‘buitengewoon gebaar’. Stalin gaf Bullitt bij de ontmoeting een ‘grote kus’ en draaide zijn gezicht een kwartslag om een kus van Bullitt te ontvangen. Bullitt schrijft aan Roosevelt: ‘Deze avond lijkt achteraf bijna niet te geloven.’
Frankrijk
In oktober 1936 wordt Bullitt ambassadeur in Frankrijk. Hij staat bekend als een francofiel en huurt een kasteel in Chantilly, waar hij minstens 18.000 flessen Franse wijn bezit. Bullitt had de dreiging van Duitsland al voorspeld en ook dat de Duitsers een pact zouden sluiten met de Sovjets. Na de Duitse inval in Frankrijk krijgen Bullitt en Roosevelt het aan de stok; ze hebben zich nooit verzoend. Roosevelt wilde dat Bullitt naar Bordeaux zou gaan om daar zijn diplomatieke werkzaamheden voort te zetten, maar Bullitt weigerde. Hij is de enige ambassadeur van een grote natie die blijft en vecht zelfs mee in het Franse leger. Bullitt neemt in januari 1941 ontslag.
Laatste twintig jaar
Hij is hierna vertegenwoordiger van de president in het Nabije Oosten en assistent van de secretaris van de marine. Daarna gaat Bullitt weer aan de slag als journalist. In juli 1945 keert Bullitt nog even terug naar Parijs om deel te nemen aan een overwinningsmars. Vervolgens trekt Bullitt zich terug op zijn boerderij in Massachusetts om zijn werk als journalist weer op te pakken.
Bullitt schrijft talloze artikelen, onder meer het een essay ‘De tragedie van Versailles’. Het organiseren van vrede is moeilijker dan het organiseren van oorlog, schrijf thij. De manier waarop een oorlog eindigt, is belangrijk: als de winnaar er niet in slaagt een degelijke naoorlogse orde op te bouwen, is een nieuwe oorlog onvermijdelijk, aldus Bullitt.
Daarmee doelde Bullitt niet alleen op ‘Parijs’, maar ook op de Conferentie van Jalta, die Stalin min of meer de vrije hand in Oost-Europa gunde. Ideologische scheidslijnen werden opnieuw gemarkeerd, met het IJzeren Gordijn en de Koude Oorlog tot gevolg. Bullitt maakte ongeveer de helft van de Koude Oorlog mee. In februari 1967 overlijdt hij op 76-jarige leeftijd aan de gevolgen van chronische lymfatische leukemie.
‘Parijs’
Bullitt was een van de afgevaardigden van president Woodrow Wilson bij de Vredesconferentie van Parijs, waar de vredesverdragen tussen de geallieerden en de verslagen centrale mogendheid werden geproduceerd. Het Verdrag van Versailles was een kapitale vergissing, zo oordeelde Bullitt. Net als onder anderen Sigmund Freud en John Maynard Keynes was Bullitt van mening dat het verdrag de basis zou leggen voor verdere radicalisering en een nieuwe catastrofe in Europa.
‘De onrechtvaardige beslissingen van de Conferentie maken nieuwe internationale conflicten zeker. Het is mijn overtuiging dat de huidige Volkenbond machteloos zal zijn om deze oorlogen te voorkomen.’
De zieke Wilson negeerde Bullitt, waarna laatstgenoemde in mei 1919 uit protest zijn ontslag indient.
Duitsland had op zijn minst de kans moeten krijgen om Centraal-Europa en de Balkan economisch te ontwikkelen, schreef Bullitt. Tegelijkertijd moest Duitsland ‘politiek beperkt’ worden middels een serie verdragen. Een revisie was dus verstandig, volgens Bullitt. Hij herhaalde die stellingname in april 1935, toen hij aan Buitenlandse Zaken schreef dat een nationalistisch Duitsland op zeker Oostenrijk zou proberen in te lijven.
Bullitt was in die jaren de eerste ambassadeur van de VS in de Sovjet-Unie. De ontwikkelingen in Duitsland én in de Sovjet-Unie baarden hem grote zorgen. Het Verdrag van Rapallo (Duitsland erkende de Sovjet-Unie en intensiveerde de samenwerking) werd door Bullitt gezien als een prelude voor een militair bondgenootschap tussen Duitsland en de Sovjets. Een nieuwe oorlog zou rond 1950 uitbreken, voorspelde Bullitt. Hij zat er slechts een paar jaar naast.
Wel werden er lessen getrokken uit ‘Parijs’. Bij de afwikkeling van de Tweede Wereldoorlog zagen Amerika en zijn bondgenoten af van het veroveren van grondgebied en het eisen van compensatie. Bretton Woods beschermde de strijdende partijen tegen de naoorlogse inflatie en het Marshallplan financierde de wederopbouw van Europa. Het legde de basis voor de Europese eenwording, iets waar Bullitt altijd voor heeft gepropageerd.
Sovjet-Unie
Van 1933 tot 1936 was Bullitt de eerste Amerikaanse ambassadeur van de Sovjet-Unie. Tot die tijd waren er geen diplomatieke banden tussen de bolsjewieken en de Verenigde Staten, maar tijdens de Grote Depressie besloot Roosevelt die toch in te halen. Bullitt werd gestationeerd in Moskou.
Het was zeker niet het eerste bezoek van Bullitt aan Moskou. Tot 1918 werkte hij voornamelijk als journalist, maar begin 1919 stuurde het Pentagon Bullitt naar Moskou. Formeel voor een ‘feitenonderzoek’, maar Bullitt moest toch vooral proberen om met Lenin over vrede te onderhandelen. De troepen van de bolsjewieken stonden in de burgeroorlog op de rand van een nederlaag.
Lenin stelde daarom de volgende deal voor: een onmiddellijke wapenstilstand, erkenning van Lenins régime plus de facto erkenning van de anticommunististische regeringen die waren opgericht in de volgende gebieden van het voormalige Russische rijk: Finland, Moermansk, Archangelsk, Estland, Letland, Litouwen, Polen, het westelijke deel van Wit-Rusland, Roemenië inclusief Bessarabië, meer dan de helft van de Oekraïne, de Krim, de Kaukasus, Georgië, Armenië, Azerbeidzjan, de hele Oeral en heel Siberië. Feitelijk bood Lenin hiermee aan om de communistische heerschappij te beperken tot Moskou en een klein aangrenzend gebied, plus Leningrad. Lenin en zijn medebolsjewieken hadden het verdrag altijd kunnen schenden, maar toch. Lenin stelde een harde deadline: voor 10 april 1919 wilde hij antwoord terug.
Wilson was echter niet geïnteresseerd in het vredesvoorstel. Het Rode Leger stond er slecht voor, en daar moest van geprofiteerd worden. Wilson was immers bevreesd dat de gewelddadige revolutie van de bolsjewieken ook Europa zou bereiken. Eind 1919 kwamen de bolsjewieken weer op krachten en Lenin was niet langer geïnteresseerd in een deal. Eén Road Not Taken.
Etkind schrijft dat de geschiedenis er héél anders uit had kunnen zien als het bolsjewistische Rusland was teruggebracht to Leningrad en Moskou, plus een paar provincies. ‘Misschien zou de Sovjet-Unie niet zijn ontstaan en zou de stalinistische terreur niet hebben plaatsgevonden; misschien zou er geen nazi-Duitsland zijn geweest, geen Tweede Wereldoorlog en geen Holocaust.’ Dit voert misschien wat ver, maar stof tot nadenken biedt het wel.
In 1933 keerde Bullitt dus voor drie jaar terug naar Moskou. Stalin had op dat moment de collectivisatie van de landbouw al in gang gezet, met hongersnoden in Oekraïne en Kazachstan tot gevolg. De moord op Sergei Kirov, de leider van de Leningrad-communisten en een concurrent van Stalin, maakte de weg vrij voor de Grote Terreur, waarin honderdduizenden mensen werden geëxecuteerd.
Bullitt genoot in Moskou (daarover later meer), maar zag in het communisme tegelijkertijd een niet te onderschatten gevaar. Hij zag het communisme als een ‘religie’ en schreef: ‘Net als de islam beloofde het communisme universele redding door het zwaard. Stalin is als communistische kalief de belichaming van de heilige geest van het communisme. De communisten zijn bereid elke zonde (bedrog, diefstal, massamoord) te vergeven als die in naam van hun geloof wordt begaan. Net als de islam is het militante communisme een internationale aangelegenheid; de doelstellingen zijn uitbuiting, bedrog en geweld omwille van haar God.’
Bullitt zag de Sovjet-Unie dan ook als de grootste bedreiging op aarde voor de Amerikaanse belangen. Daar hoort geen vriendelijke of voorzichtige benadering bij, maar juist een agressieve. Rusland moest behandeld worden én als een handelspartner én als een gevaarlijke rivaal. Tegen minister Vjatsjeslav Molotov zei Bullitt in oktober 1934 dat de Sovjet-Amerikaanse betrekkingen ‘als een kleine en zeer zwakke bloem zijn en dat het niet goed is om erop te pissen.’
Overigens vond Roosevelt Bullitt te kritisch en zette hij hem later op een zijspoor.
Zogezegd genoot Bullitt in Moskou wel met volle teugen op de ambassade in het Spasohuis. Niet voor niets stond de ambassade bekend als ‘Bullitt’s circus’. Etkin heeft het zelf over ‘het theater van de diplomatie’ en een ‘diplomatiek Disneyland’. Regelmatig werd men vergast door Russische vrouwen, ballerina’s met name. Een van de diplomaten, Charles Bohlen, schrijft: ‘Ik heb in mijn hele leven nog nooit zoveel plezier gehad. Zo’n ambassade vind je nergens ter wereld.’
Vier maanden na de moord op Kirov organiseert Bullitt een lentefeest in het Spasohuis. Hij is zich bewust van de terreur in het land, maar voelt ook de verantwoordelijkheid voor zijn personeel en houdt sowieso wel van een feestje. In het Spasohuis werd een collectieve boerderij nagebootst, hét symbool van de Sovjetgruwelen, met hanen, zebravinken, babygeiten en een beer. Een Tsjechische jazzband maakte muziek, er waren ongeveer vijfhonderd gasten.
Iedereen die in Moskou iets voorstelde, was aanwezig, schrijft Etkin. Denk aan Karl Radek, Nikolaj Boecharin, Vsevolod Meyerhold en Michail Boelgakov (in Boelgakovs ‘Meester en Margarita’ is de duivel gemoddelleerd naar Bullitt). In totaal waren er circa vijfhonderd gasten.
Etkin schrijft: ‘De toekomstige slachtoffers dronken, dansten en flirtten samen met hun beulen, van wie velen later ook zouden omkomen.’
Bullitt ontmoet als ambassadeur ook Stalin. Laatstgenoemde is gecharmeerd van Bullitt en bezweert hem ‘altijd, dag en nacht’ toegang. ‘Je hoeft het maar te laten weten en we zien elkaar meteen’. Een aanbod dat Bullitt omschrijft als een ‘buitengewoon gebaar’. Stalin gaf Bullitt bij de ontmoeting een ‘grote kus’ en draaide zijn gezicht een kwartslag om een kus van Bullitt te ontvangen. Bullitt schrijft aan Roosevelt: ‘Deze avond lijkt achteraf bijna niet te geloven.’
Frankrijk
In oktober 1936 wordt Bullitt ambassadeur in Frankrijk. Hij staat bekend als een francofiel en huurt een kasteel in Chantilly, waar hij minstens 18.000 flessen Franse wijn bezit. Bullitt had de dreiging van Duitsland al voorspeld en ook dat de Duitsers een pact zouden sluiten met de Sovjets. Na de Duitse inval in Frankrijk krijgen Bullitt en Roosevelt het aan de stok; ze hebben zich nooit verzoend. Roosevelt wilde dat Bullitt naar Bordeaux zou gaan om daar zijn diplomatieke werkzaamheden voort te zetten, maar Bullitt weigerde. Hij is de enige ambassadeur van een grote natie die blijft en vecht zelfs mee in het Franse leger. Bullitt neemt in januari 1941 ontslag.
Laatste twintig jaar
Hij is hierna vertegenwoordiger van de president in het Nabije Oosten en assistent van de secretaris van de marine. Daarna gaat Bullitt weer aan de slag als journalist. In juli 1945 keert Bullitt nog even terug naar Parijs om deel te nemen aan een overwinningsmars. Vervolgens trekt Bullitt zich terug op zijn boerderij in Massachusetts om zijn werk als journalist weer op te pakken.
Bullitt schrijft talloze artikelen, onder meer het een essay ‘De tragedie van Versailles’. Het organiseren van vrede is moeilijker dan het organiseren van oorlog, schrijf thij. De manier waarop een oorlog eindigt, is belangrijk: als de winnaar er niet in slaagt een degelijke naoorlogse orde op te bouwen, is een nieuwe oorlog onvermijdelijk, aldus Bullitt.
Daarmee doelde Bullitt niet alleen op ‘Parijs’, maar ook op de Conferentie van Jalta, die Stalin min of meer de vrije hand in Oost-Europa gunde. Ideologische scheidslijnen werden opnieuw gemarkeerd, met het IJzeren Gordijn en de Koude Oorlog tot gevolg. Bullitt maakte ongeveer de helft van de Koude Oorlog mee. In februari 1967 overlijdt hij op 76-jarige leeftijd aan de gevolgen van chronische lymfatische leukemie.
3
Reageer op deze recensie
