Zijn er grenzen voor Buys?

Coenraad de Buys (1761-1821) leeft in de Zuid-Afrikaanse cultuur voort als 'de gevaarlijkste man in de Kaapkolonie'. Een beer van een vent, voor Duvel noch hel bang. Hij trok zich nergens iets van aan, had eindeloos veel vrouwen en maakte daarbij geen onderscheid tussen huidskleur of sociale status. Hij roofde, plunderde, maar speelde ook een rol in de grenspolitiek van wat we nu Zuid-Afrika noemen. Hij had voor niemand ontzag en was eigenlijk een anarchist avant la lettre. Hij streed tegen Kaffers, de Bosjesmannen, de VOC, Bataven (de Nederlanders) en de 'fikken' Engelsen.

Over deze man schreef Willem Anker (1979) een op historische feiten gebaseerde roman. Anker laat Coenraad de Buys zijn levensverhaal vertellen, maar vertelt daarmee ook het verhaal van het ontstaan van Zuid-Afrika. Buys is een ‘persoonlijke’ roman, geschreven vanuit het perspectief van de bewoners van het land: de Boeren, de Kaffers, Hottentotten, Bosjesmannen en de kolonisten.

Op het schutblad van het boek staat dat het een 'grensroman' is. Buys overschrijdt allerlei verschillende soorten grenzen. Hij trekt door Zuid-Afrika, gaat wonen in Kafferland, woont in de Kolonie, en komt uiteindelijk met zijn entourage in Transvaal terecht. Hij gaat wonen in Buysdorp (waar nu nog zijn nakomelingen wonen). Buys houdt zich niet aan de landsgrenzen zoals die door de bestuurders vastgesteld zijn. De grenzen van de wet worden overschreden, de grenzen van wat betamelijk is. De geruchten gaan dat hij met enorm veel vrouwen geslapen heeft en meer dan 300 kinderen verwekt zou hebben. Alleen de grens van de leeftijd kan Buys niet ontlopen. Hij wordt ouder, krijgt reuma, wordt zwakker. Maar eigenlijk heeft hij ook die grens overschreden: immers zijn verhalen leven nog steeds voort. Willem Anker overschrijdt ook een grens. Hij schrijft niet alleen een historische roman, gebaseerd op feiten, maar ook een roman waarin hij de gekte van wat de mensen kan bewegen belicht.

Hoofdpersoon is Coenraad de Buys. Op een aantal momenten is Alom-Buys (de alwetende Buys) aan het woord. In die passages wordt het persoonlijke naar een hoger niveau, naar wat er zich landelijk afspeelt, getild. Die Alom-Buys is natuurlijk Willem Anker.

Coenraad woont in Lage Cloof in Zuid-Afrika, ziet zijn vader op achtjarige leeftijd sterven. Zijn moeder hertrouwt een aantal malen en zijn ‘nieuwe vaders’ mishandelen hem. Een belangrijke scène in het boek speelt zich af als Coenraad 12 jaar is. Veel van de schapen die hij hoedt zijn doodgebeten door een groep agressieve, verwilderde honden. Coenraad raakt in gevecht met de honden en overwint. Hij heeft bij één hond een oor afgebeten.

“Zijn bloed heeft zich vermengd met dat van de honden.”

De honden betonen hem respect. Als Coenraad 14 is slaat hij bij de zoveelste mishandeling terug. Hij is volwassen geworden en trekt de wereld in, begint alle grenzen te overschrijden. Een onafzienbare reeks van plunderingen, berovingen, gevechten tegen stammen en de overheid, jacht- en strooppartijen, gesloten deals volgen elkaar op. De honden volgen hem onder leiding van 'Afgebeten Oor'. Toch zijn er ook tal van tedere momenten, zoals de liefde voor zijn ‘hoofd’vrouwen en zijn kinderen die het dichtst bij hem staan.

Buys is een hallucinerende, rauwe roman, waarin niets onbenoemd blijft, en de gebeurtenissen over elkaar heen buitelen. Coenraad: “De geschiedenis die om mij heen hangt hult alles in een waas. Maar ik ben deel geweest van die chaos.” Steeds trekt De Buys verder, nergens vindt hij rust. Hij wil ook niet ingekapseld worden in de maatschappij.  “Overal waar mijn huizen hebben gestaan liggen nu wildparken en jachtlandgoederen. Mijn woestheid is in de grond weggesijpeld,” zegt Coenraad.

De lezer moet wel wat inzicht hebben in het Zuid-Afrika uit de 18e begin 19e eeuw en waar een en ander zich afspeelde. Een grotere landkaart in het boek zou daarbij zeker helpen.