Dwalen leidt tot inkeer

Met de uitgave van de laatste roman van Willem Elsschot (1882-1960), Het Dwaallicht, heeft Uitgeverij Polis het volledige werk van Willem Elsschot (1882-1960) opnieuw tot leven gebracht. Ook deze kleine roman, voor het eerst verschenen in 1946, heeft niets aan kracht verloren. De beknopte taal van Elsschot is bijzonder fris, zijn stijl ongekend. Hij schrijft geen woord teveel en achter zijn zinnen gaat een hele wereld verscholen. Door in gepast tempo zijn werk te lezen opent die wereld zich voor de lezer.

Het verhaal van Het Dwaallicht begint op een druilerige novemberavond in 1938. “Een ellendige novemberavond, met een motregen die de dappersten van de straat veegt” is de rijke openingszin. Frans Laarmans, het hoofdpersonage, wil tot inkeer komen en niet langer naar zijn stamkroeg gaan, maar naar huis. “De eerste stap die tot inkeer moet leiden,” aldus Frans. Maar inkeer waarvan: zijn leven, het geloof? Het Dwaallicht is vooral een zoektocht van Laarmans, en diens alter-ego Elsschot naar zichzelf. Hij koopt een krant en ziet ‘drie rijstkakkers, drie zwartjes’. Het blijken drie Afghaanse zeelieden te zijn die in Antwerpen op zoek zijn naar ene Maria van Dam, een zakkennaaister. Op de bodem van een sigarettendoosje staat het adres waar Maria zou verblijven: Kloosterstraat 15. Laarmans besluit de mannen te helpen. Maar op het betreffende adres blijkt geen Maria van Dam te wonen. Er begint een zoektocht, een dwaaltocht door Antwerpen. Steeds komt terug dat Laarmans naar huis wil gaan, maar hij blijft de mannen vergezellen op zoek naar de geheimzinnige, mysterieuze Maria van Dam. In het Carlton Hotel waar Maria van Dam zou wonen komen de mannen tenslotte uit. Ook daar vinden zij Maria niet. In het hotel spreken de mannen over thema’s als het geloof, de vreemdelingenangst en racisme (toen actueel met de dreiging van de Tweede Wereldoorlog), gelijkheid (“Zonder geweld zal het niet gaan, want de grote hebben de macht, maar de kleinen zijn talrijk en tegen de mieren is geen tijger bestand”), communisme, broederschap, het individu tegenover de macht (“Voor kleine vogels is het geraadzaam buiten het bereik van de adelaar te blijven”). Ze nemen vervolgens afscheid. Ali, een van de Afghanen, waarschuwt Laarmans voor de verlokkingen. Laarmans denkt dat Maria van Dam misschien in de Lange Ridderstraat woont en de verleiding is groot om daar heen te gaan, verder te dwalen. Maar hij is tot inkeer gekomen en gaat naar huis.

Het is het laatste boek dat Elsschot heeft geschreven. Het boek eindigt met een liedje waarin hij de harp aan de wilgen hangt. Bedoelt Elsschot nu dat hij het schrijverschap er aan geeft of dat hij zich op zijn gezin gaat richten? Dit soort vraagstellingen dwalen door het hele boek. Zijn de drie Afghanen de wijzen uit het Oosten die op zoek zijn naar Maria (van Dam)? Opvallend dat ze Maria dan niet vinden, zoals in het kerstverhaal wel het geval is. Is Laarmans de ster die hen op hun dwaaltocht leidt? Er zijn verwijzingen naar het racisme, het opkomende fascisme, maar Elsschot verwerkt onmiskenbaar ook zijn ervaringen over de Tweede Wereldoorlog in het boek. Er valt zo ontzettend veel te ontdekken in dit boek. Het valt steeds op dat Laarmans zich positioneert als iemand die luistert maar geen partij kiest.

Dan zijn er nog die humoristische, rake beschrijvingen van mensen. Zoals de vrouw die Laarmans aan het begin van de roman een krant verkoopt: “De stalagmiet en met die hangende snijtand die niet vallen wil.”

Elsschot heeft me laten dwalen in zijn verhaal, in zijn gedachten. Dit boek is een pareltje, dat bovendien door de dieper liggende inhoud uiterst actueel is. Denk maar aan de wijze waarop wij met vluchtelingen omgaan.