Een roman als littekenlijn door Europa

Met Hier en aan de overkant schreef J.M. Williams een gelaagde, menselijke roman die ademt in de schaduw van twee oorlogen. De Eerste Wereldoorlog vormt het brandpunt, maar het interbellum – ogenschijnlijk vredig – blijkt een broeikas van nagloeiend trauma en nieuwe dreiging. Williams toont hoe oorlog niet eindigt bij een wapenstilstand, maar zich generaties lang verankert in levens, relaties en families. Williams verweeft persoonlijke verhalen met historische context, waardoor de roman tegelijk intiem en breed van opzet wordt. Het levert een rijk en meeslepend verhaal op.

Een verscheurd arts als spilfiguur
De roman opent met Alistair MacEwan, een Schotse arts die aan het front in Frankrijk zijn geestelijke evenwicht verloor. Hij loopt shellshock op — nu noemen we dat PTSS — en draagt beelden met zich mee die de rest van zijn leven kleuren: “Het halve gezicht van Davy Patterson… de losse hand die hij in zijn rechterhand hield.” Wanneer Alistair na een totale instorting wordt opgevangen door Ghislaine – een jonge Française die zelf iedereen verloor – ontstaat een stille verbondenheid. “Strijdmakkers zijn het die samen de donkerste dagen van hun leven hebben overleefd in die loopgraaf waarin ze terecht waren gekomen.”

Alistair keert anders terug dan toen hij in 1914 wegging. Teruggekeerd lijkt herstel mogelijk dankzij zijn echtgenote Briony, die hem stabiliteit biedt. Maar Williams maakt glashelder dat trauma zich niet laat verjagen. Alistair leeft in twee werkelijkheden: hier, bij zijn gezin, en aan de overkant, in Frankrijk, waar hij delen van zichzelf heeft achtergelaten en waar diepe vriendschappen zijn ontstaan. Het verleden blijft door zijn hoofd spoken. Hij blijft corresponderen met Ghislaine. Na acht jaar besluit hij op bezoek te gaan naar het chateau van Ghislaine. “Ik heb veel herinneringen, maar ze zijn vaag, troebel, incompleet. Ik ben bang dat als ik daar ben, ze sterker, duidelijker zullen worden.”

Sterke vrouwen
Briony en Ghislaine behoren tot de indrukwekkendste personages in het boek. Williams kiest niet voor rivaliteit, maar voor nuance. Beide vrouwen dragen het gewicht van de oorlog, ieder op hun eigen manier.
In Briony’s zorgzaamheid en begrip voor Alistair schuilt ook pijn: de vrouw van de oorlogsveteraan leeft met iemand die fysiek is teruggekeerd, maar geestelijk nog aan het front is. Williams toont dit niet via grote dramatische confrontaties, maar via kleine, intieme observaties: “Ze ziet (bij Alistair) in het liefste gezicht van de wereld de oorlog binnen denderen, grauw als modder, genadeloos, zonder iets van licht of hoop” of een zenuwtrekje bij Alistair dat meer zegt dan pagina’s uitleg. Maar “acht vredesjaren en deze onwankelbare sterke vrouw hebben ervoor gezorgd dat hij allang niet meer elke nacht wakker wordt, badend in het zweet.” De shellshock lijkt hun huwelijk te verdiepen.

Ghislaine, daarentegen, belichaamt de Franse wonden van WOI: verlies van familie, vernielde dorpen, een toekomst die langzaam opnieuw moet worden opgebouwd. Haar strategie om te overleven is soms simpelweg: “Stil blijven liggen en wachten tot het voorbij is.”

Kinderen die de echo’s van hun ouders meedragen
Wat deze meeslepende roman bijzonder maakt, is dat Williams verder kijkt dan de oorlogsgeneratie. Alistairs zoon Duncan groeit op met een vader die half aanwezig is. “Daar heeft hij drie-en-een-half jaar een normale vader voor kunnen zijn. Daarna was het jochie (…) een foto geworden in zijn vaders borstzak: vier jaar lang>” Zijn relatie met Deirdre Darlington — warm, vooruitstrevend, vol nieuwe ideeën — vormt een tegenkracht tegen het zwijgen en de zwaarte thuis. De jeugd staat voor een nieuwe tijd.

Trauma, schuld en de onzichtbare nalatenschap van oorlog
De diepere laag van de roman draait om trauma. Alistair worstelt met schuldgevoel over overleven, Ghislaine met verlies, Briony met een huwelijk dat door de oorlog is herschreven. Williams toont hoe oorlog niet eindigt in 1918; het sijpelt door in gezinnen, door generaties heen.

Het interbellum als sluimerende dreiging
Williams studeerde filosofie en geschiedenis én is een echte verhalenverteller; die combinatie voel je in elke scène. Het interbellum is geen neutraal decor, maar een periode waarin Europa als het ware zijn adem inhoudt. Williams verweeft maatschappelijke veranderingen— pacifisme, vrouwenrechten, sociale strijd — subtiel door het verhaal. De verwijzing naar figuren als politicus George Lansbury die voor sociale rechtvaardigheid en ontwapening ijverde, de discussies over diplomatie versus geweld, de en de veranderende rol van vrouwen geven de roman historische diepgang zonder dat het ooit documentair wordt. Kleine details dragen veel gewicht: een broek dragen op een bruiloft, de troosteloosheid van het verwoeste Franse landschap, het gebroken geweertje als speldje (symbool voor pacifisme). Het voelt alsof je door een levend tijdperk loopt. Maar je voelt ook de dreiging van een nieuwe catastrofe.

Stijl: precisie en warmte
Williams’ stijl is tegelijk helder en lyrisch. Haar zinnen zijn zorgvuldig, soms bijna chirurgisch precies, maar doordrenkt van menselijkheid. Emoties worden niet uitvergroot, maar opgebouwd in ritme en cadans. De beschrijvingen van landschappen, interieurs en stiltes zijn filmisch zonder opsmuk: “Wanneer ergens tegen etenstijd de lucht zo zwaar is dat zelfs de vogels, de bijen en de krekels zwijgen.”

Een titel die het hele boek draagt
De titel Hier en aan de overkant vat de roman in één beweging samen. Hij verwijst naar Alistairs gespleten bestaan, naar twee vrouwen, twee landen, twee gezinnen – maar ook naar de grotere historische scheidslijn tussen voor en na de oorlog. Williams gebruikt die ruimtelijke metafoor om te tonen hoe mensen soms leven tussen plaatsen, tussen identiteiten, tussen verleden en toekomst.

Hoewel de roman eindigt in 1938, vlak voor een nieuwe oorlog, kiest Williams voor een toon van hoop: de geboorte van nieuwe kinderen, de voorzichtig herwonnen rust van sommige personages, de groei naar verzoening. Het blijvende gevoel is dat mensen kunnen helen.

Het slot van de roman – in de schaduw van de naderende Tweede Wereldoorlog – voelt als het dichttrekken van een gordijn voor een nieuw bedrijf. Williams rondt niet af, maar bereidt voor. Het maakt nieuwsgierig naar het vervolg van deze trilogie.

—

Voor het eerst gepubliceerd op Boekenkrant.com

Leesadvies voor jongeren
Een indringende roman over de gevolgen van WOI, liefde over grenzen heen en trauma dat generaties tekent. Voor lezers van historische en psychologische fictie.