Incest literair benaderd

Het is de vergeten en verguisde halfzus Henne die een deels weggedrukt en deels geïdealiseerd verleden bij de schrijfster onder de kritische aandacht brengt. Henne, geïsoleerd levend en zichzelf uithongerend, valt in 2015 van de trap en overlijdt. Deze val dwingt ertoe een geschiedenis onder ogen te zien. Het resultaat van het toelaten en onderzoeken van herinneringen is te lezen in “Vallen is als vliegen.” Een roman die een incestverleden onthult dat gebaseerd is op de eigen ervaringen van Manon Uphoff.

Vader Henri Elias Henrikus Holbein (HEHH) trouwt voor de tweede keer met Anna Alida. Hij wordt de vader van Henne en Toddie, twee dochters uit het eerste huwelijk van Anna Alida. Samen krijgen HEHH en Anna Alida nog zes kinderen, waarvan er een jong sterft. Onder de vijf overgebleven kinderen drie jongens en twee meisjes. HEHH vergrijpt zich aan alle vier de meisjes in het gezin.

Uphoff neemt ruim de tijd om de achtergrond van het gezin te schetsen waarmee ze het verhaal in perspectief zet. HEHH is een man met een brede belangstelling voor kunst, cultuur en wetenschap die zich vanuit armoede opwerkt naar de beter betaalde baan. Een man die liefst zelf kunstenaar was geworden, maar zich met de zorg voor een gezin gedwongen ziet tot een andere realiteit. Hij is dwingend en regeert met strakke hand. Zijn vrouw is veroordeeld tot de rol van huisvrouw wat in haar een sluimerende woede ontketent die zich uit in desinteresse, apathie en afwezigheid.

“Vallen is als vliegen” is een analytisch verslag. De schrijfster ontleedt het familieverleden door er als een buitenstaander naar te kijken. Ze maakt gebruik van lange zinnen en veel toevoegingen tussen haakjes. Veel van wat ze wil vertellen verpakt ze in metaforen die hun oorsprong hebben in literatuur, film, muziek en mythologie. Het maakt het boek niet makkelijk leesbaar en neigt wat naar elitair. Het is niet alleen voor de schrijfster hard werken om bij de kern uit te (durven) komen, maar ook de lezer moet het geduld weten op te brengen. Het is de moeite waard. Op de momenten dat de schrijfster erin slaagt “aan boord te trekken wat zich in de loop der jaren heeft afgesplitst en als afgekeurd en ongewenst is uitgeworpen” wordt ze meer een rechtstreeks betrokkene dan de ontledende outsider.

De schrijfstijl is van een harde, rauwe en niets ontziende eerlijkheid. Voor de manier waarop Henne bespot is wordt verantwoordelijkheid genomen. Expliciete details worden niet geschuwd. Van de volwassenen die de kinderen zijn geworden ontstaat soms een kil, bot en grof beeld. De verstandelijk beperkte “Malle” wordt “de Holbein-huis-tuin-en-keuken-idioot” genoemd. Het lijkt een manier waarop de gezinsleden zich staande hebben leren houden. Alsof je kwetsbaar opstellen zo gevaarlijk is dat een pantser van stoerheid, grof gebekt zijn, zwarte humor en zelfspot een essentiële levensbehoefte is. Een behoefte die tijdens het lezen dan weer ongemakkelijk maakt, dan weer een lach veroorzaakt en af en toe een waarschijnlijk onbedoeld medelijden oproept.

Het gezin heeft niet een geschiedenis van louter gruwelijkheden. Er zijn ook zo veel fijne en goede dingen beleefd die het mogelijk maken bijna te geloven dat het een perfect gezinsleven was. Manon Uphoff geeft treffend de verwarring weer die ontstaat wanneer de nare ervaringen toegelaten worden. Het besef dat er daadwerkelijk goede herinneringen zijn, maar dat die eveneens camouflagemateriaal vormen waarmee de waarheid toegedekt wordt.

In “Vallen is als vliegen” kiest Uphoff ervoor het onderwerp incest op een vrij unieke manier te benaderen: door er een literaire vertelling van te maken die contrasteert met de waargebeurde verhalenboeken waarin deze thematiek vaker zijn uitweg vindt. Met haar literaire benadering lijkt ze ook vorm te geven aan de weerstand tegen de slachtofferrol waarvan in haar roman blijk wordt gegeven. Aanzienlijk enig in zijn soort is dit boek dus zeker. Het roept echter ook een licht misplaatste verhevenheid op.