Explorerende, alles omspelende vertelling over een wereldvreemd onderwerp

"Essay over de jukebox" is een intrigerend raadselachtig stukje proza. De titel zet je meteen al op het verkeerde been: het boekje is zeker een essay in de zin van "poging", maar van essayistische argumentatie of redenering is geen sprake. Daarentegen wel van een vertelling, over een op Handke lijkende maar naamloze hij- figuur, die al jaren thuisloos door meerdere landen zwerft en die wil vertellen over wat de jukebox - vooral als onderdeel van zijn jeugd- voor hem heeft betekend. Maar die vertelling is wel heel Handkeiaans: er gebeurt niets, er is nauwelijks een plot, het vertellen zelf wordt even fraai als treffend aangeduid als "het voelend vinden van beelden en het dienovereenkomstig neerzetten van woorden", en alles wordt alleen tussen de regels door gezegd. De vertelling is eigenlijk alleen een opeenvolging van raadselachtig ongrijpbare beelden, vol ongrijpbare leegte en stilte. Bovendien gaat de vertelling vooral over het fysieke en mentale zwerven en dolen van de hij- figuur, en over hoe die zich voorneemt te gaan schrijven over de jukebox maar dit voornemen steeds ook weer uitstelt. En zodra hij, ongeveer op het eind, toch over de jukebox schrijft, laat hij bewust open wat de jukebox voor hem was of nog is: we krijgen intrigerende poëtische sfeerbeelden, maar geen definities of duidelijkheid.

Dat laatste is natuurlijk opzet: Handke haat de conventionele paden en verafschuwt de conventionele labels. Bovendien verzet de hij -figuur in deze vertelling zich tegen het grote, overkoepelende en alles duidende geschiedenisverhaal. Immers, de vertelling speelt in 1989, het jaar dat de Berlijnse muur viel en dat bijvoorbeeld Ceaucescu werd afgezet, maar over die grote verhalen wil hij het niet hebben: zijn onderwerp is de jukebox, een naar zijn eigen zeggen wereldvreemd onderwerp. Dat hij dus niet eens centraal stelt of met definities belicht, maar eerder omspeelt. Ergens spreekt de hj- figuur over "Kleine en grotere pogingen tot benadering vanuit vele verschillende richtingen, en wel in plaats van de gebruikelijke vormen die willen vangen in vormen die doorlaten". Bovendien mijmert hij ergens over de mystieke "laters of gelatenen, die zich eenvoudigweg passief overgaven aan wat God in hun ziel, alma, wenste te bewerkstelligen".

Ook Handke lijkt mij vormen te zoeken die niet "vangen" maar "doorlaten": woorden en zinnen dus die eerder suggereren dan vastleggen. Ook Handke lijkt mij tot de "gelatenen" te behoren: niet iemand die het fenomeen jukebox (of welk fenomeen ook) zijn betekenis wil opleggen, maar iemand die zich openstelt voor wat die jukebox in hem teweeg heeft gebracht en die dat mysterie niet wil verarmen door het in definities te versmoren. Dat althans spreekt voor mij uit formuleringen als: "het jukeboxgeluid van de begintijd liet hem zich letterlijk concentreren, wekte in hem, of bracht aan het oscilleren, enkel alleen zijn mogelijkheidsbeelden, en sterkte hem daarin". En ook uit zijn mijmeringen over de stilte en leegte die hij steeds zoekt, en over "een soort exploratie of opmeting van een vreemde plaats van dat moment en een zich inlaten, alleen, zonder leraar, met een taal die in de eerste plaats zo onbekend mogelijk moet zijn". Die jukeboxen, zo zegt de hij- figuur bovendien, zijn alleen nog te vinden in vergeten bars ergens in de marges van vergeten kleine plaatsen in onherbergzame uithoeken van Spanje of andere voor de hij- figuur onbekende landen. En in die bars is leegte en stilte: alleen de juxebox produceert daar zijn eigen vreemd-unieke geluid en rondom die jukebox wordt gezwegen. Maar dat alles is juist goed, volgens de hij-figuur en volgens Handke, want juist het marginale, het stille, dat wat niet in het centrum van onze aandacht staat, heeft nog een raadselachtige openheid. En biedt dus ruimte voor een explorerende geest die de dingen niet verklaren wil, maar juist hun vreemdheid wil doorvoelen. Niet in de vorm van foto's die vastleggen, maar in de vorm van "mogelijkheidsbeelden" die meerdere mogelijke betekenissen open houden.

Ik vond het wel mooi om mee te bewegen met deze zwervende, explorerende vertelling. Geregeld veerde ik op bij een opmerkelijk poëtische zin, zoals: "De Melkweg met haar talrijke delta- vertakkingen was de bleke weerschijn van de aanvangsflits van het universum". Of bij passages waarin de hij- figuur heel suggestief de "levitatie", de "ontgrenzing" , de extra lucide "tegenwoordigheid" en zelfs "wereldwording" evoceert die hij ervaart bij het luisteren naar muziek uit de jukebox: "Dat - dit lied, deze klanken- ben ik nu: met deze stemmen, deze harmonieën ben ik, zoals nog nooit eerder in mijn leven, diegene geworden die ik ben; zoals dit zingen is, zo ben ik helemaal". Fraaie passages, die bovendien met allerlei vragen zijn omgeven: ook dit zijn immers mogelijkheidsbeelden die het mysterie omspelen, geen definities die de kern beogen te raken. En precies dat vond ik het mooie van "Essay over de jukebox": dat fenomenen als de jukebox niet worden beredeneerd, maar voortdurend door middel van raadselachtige mogelijkheidsbeelden worden omspeeld.