Een aanstekelijk geschreven farce, vol fraai proza

"King, queen, knave" is Nabokovs tweede roman. Maar de maestro heeft zelf vele jaren later de vertaling in het Engels verzorgd, samen met zijn zoon, en heeft daarbij met name de stijl van het Russische origineel behoorlijk aangepast. Dus is dit boek van de nog jonge Nabokov tegelijk ook een boek van de rijpere Nabokov. En het is in elk geval heel amusant. "Of all my novels this bright brute is the gayest", zegt Nabokov niet voor niets: de stijl en plot zijn vol aanstekelijke humor. Wel met een zwarte bodem, omdat de personages soms pijnlijk beseffen dat er verdrongen duisternis gaapt achter al het alledaagse: "And behind these regular everyday thoughts, as behind words written on glass, lay darkness, a darkness into which one ought not to peer". Maar toch overheerste bij mij de vrolijkheid.

De roman draait om een wel heel maf soort driehoeksverhouding, die zich afspeelt in het Berlijn van de late jaren 20 . De wat oppervlakkige en leeghoofdige entrepreneur Dreyer heeft een nogal kleinburgerlijk en weinig verheffend huwelijk met de jongere Martha, en Martha krijgt dan weer een affaire met Dreyers neef Franz die duidelijk jonger is dan zij. Die driehoeksverhouding ontstaat door allerlei wel heel vermakelijke ongerijmde toevalligheden, en heeft daardoor vanaf het begin het karakter van een absurdistische farce. Een farce waaronder veel leegte gaapt, want de toch behoorlijk verliefd lijkende Franz ziet, zijns ondanks, Martha soms ook als volgt: "In the inexorable light her skin looked coarser and her face seemed broader, perhaps because her chin was propped on her fist. The corners of her damp lips were lowered, her eyes looked upward. A complete stranger within Franz's consciousness observed in passing that she rather resembled a toad". Franz zelf wordt trouwens ook niet altijd heel vleiend beschreven: ook Martha's verliefde blik ziet als het ware "in passing" zijn onhandigheid, en veel anderen zien Franz niet zonder reden als onbenul. En sommige passages suggereren zelfs dat Franz zich ooit tot een onherkenbaar monster zal ontwikkelen, misschien zelfs tot een Nazi. Maar goed, ze hebben dus een affaire. Die affaire krijgt al snel grimmige kantjes door hun voornemen om Dreyer om te brengen. Niet eens uit haat of wanhoop, maar uit gebanaliseerde en uitgeholde behoefte aan vrijheid: uit dromen van romantiek die door hun fantasieloosheid eerder parodieën zijn op romantiek. Daardoor wordt echter ook de farce nog aanstekelijker, want alle plannen lopen op niks uit. Elk moordlustig motief en elke concrete actie leidt tot iets anders dan je als lezer verwacht. Ook Martha, Franz en Dreyer staan voortdurend op het verkeerde been. En ook de ontknoping is bij alle tragiek eerder absurd- komisch dan tragisch te noemen. Al was het maar omdat het boek eindigt met een schaterlach.

Vooral Franz en Martha zijn personages zonder veel verbeeldingskracht en zonder veel heel oprecht gevoel voor schoonheid en tederheid. Die lacunes worden door Nabokov mooi bespot. Wat niet zonder bitterheid is, want juist hun gebrek aan verbeeldingskracht- inclusief hun neiging om het beoogde slachtoffer Dreyer te reduceren tot een eendimensionaal en zielloos beeld- is de motor van hun idiote moordintriges. Tegelijk roept Nabokov toch enige sympathie voor deze lege personages op, en ook de nogal oppervlakkige Dreyer is als personage best innemend. Te meer omdat hij van alle drie hoofdpersonen nog de meeste verbeeldingskracht en de meeste esthetische dromen heeft: hij versmoort de kunstenaar in zichzelf door alles commercieel te maken en door alle schoonheid met een "veil of familiarity" af te schermen, maar hij heeft nog iets van esthetisch gevoel, zij het niet veel. Nabokov zet dus drie lege hulzen neer die toch sympathie oproepen, en dat vind ik best knap. Maar nog knapper vind ik hoe Nabokovs plot ons met zijn maffe wendingen voortdurend verrast. En helemaal reteknap vind ik hoe hij vaak middenin een hoofdstuk ineens helemaal verandert van perspectief. We volgen bijvoorbeeld Franz een tijdje, maar kijken dan ineens mee met Dreyer, en zien daardoor de dingen plotseling in een heel ander licht. Of we volgen een tijd lang een geheel nieuw en onbekend personage, dat dan ineens Dreyer blijkt te zijn, maar een Dreyer die we nog helemaal niet op die manier kenden. Of we volgen een tijdlang de mistige wereld van de zwaar bijziende Franz wiens bril kapot is, om daarna dan weer verrast te worden door de vele kleuren van de wereld gezien door minder bijziende ogen. Met dat soort trucs maakt Nabokov mij de hele roman door heel vrolijk. Bovendien strooit Nabokov gul met mooischrijverij op niveau, met passages vol van de verbeeldingskracht en de esthetische gevoeligheid die zijn personages vaak zo missen. Bijvoorbeeld: "The lustre of the black asphalt was filmed by a blend of dim hues, through which here and there vivid rends and oval holes made by rain puddles revealed the authentic colors of deep reflections- a vermilion diagonal band, a cobalt wedge, a green spiral- scattered glimpses into a humid upside- down world, into a dizzy geometry of gems. The kaleidoscopic effect suggested someone's jiggling every now and then the pavement so as to change the combination of numberless colored fragments. Meanwhile, shafts and ripples of life passed by, marking the course of every car. Shop windows, bursting with tense radiance, oozed, squirted, and splashed out into the rich blackness".

Martin Amis bejubelde Nabokov ooit met zinnen als: "To read him in full flight is to experience stimulation that is at once intellectual, imaginative and aesthetic, the nearest thing to pure sensual pleasure that prose can offer". Ook bij "King, queen, knave" voelde ik precies dat plezier, door de steeds verrassende plot, en door de bijna achteloze pracht van de stijl. Martha en Franz lijken door hun totaal ontbrekende verbeeldingskracht soms bijna de personificaties van de banaliteit van het kwaad. Toch sprankelt hun verhaal voortdurend. De drie hoofdpersonen lijken nauwelijks oog te hebben voor de verborgen schoonheden van de wereld. Toch glanzen die schoonheden ons als lezers volop tegemoet, dankzij Nabokovs briljante pen. "Lolita" en "Pale fire" blijven voor mij Nabokovs meesterwerken. Maar ook met dit minder bekende Nabokovje heb ik mij weer als een kleuter vermaakt.