Meer dan 6,4 miljoen beoordelingen en recensies Organiseer de boeken die je wilt lezen of gelezen hebt Het laatste boekennieuws Word gratis lid
×
Lezersrecensie

Een groteske, theatrale roman

Deel #4 in de serie genomineerden voor de Europese Literatuurprijs 2025 die ik aan het lezen ben: Lichtspel (Querido, 2024, vertaling: Josephine Rijnaarts), in 2023 verschenen als Lichtspiel, van Daniel Kehlmann.

In tegenstelling tot Jean-Baptiste Andrea, die fictieve personages gebruikt voor zijn roman Waak over haar (deel #3 uit de serie genomineerden), baseert Daniel Kehlmann (1975) zich voor Lichtspel op historische personages - zoals hij dat ook in veel van zijn andere werk doet, bijvoorbeeld in zijn internationale doorbraak Het meten van de wereld uit 2005, over de 18e eeuwse natuurkundige Alexander von Humboldt en wiskundige Carl Friedrich Gauss. De roman van Andrea speelt zich af in de periode van het fascisme in Italië, Lichtspel speelt zich (grotendeels) af in nazi-Duitsland (terwijl ook De reparatie van de wereld van Slobodan Snajder, die ik ook net las, zich afspeelt in en rond de Tweede Wereldoorlog, in dat geval verteld vanuit het perspectief van een Kroatische Volksduitser die wordt opgeroepen voor de Waffen-SS - mooi, al die verschillende perspectieven op eenzelfde periode in de geschiedenis!).

Wat Kehlmann in zijn roman onderzoekt, is wat er met je gebeurt als de maatschappij ineens totalitair is geworden, en je op ieder moment kunt worden 'gepakt' om wat je zegt of doet. Het is opnieuw een actueel thema, in mijn wereldbeeld niet zozeer vanwege Trump, zoals Kehlmann in interviews suggereert, maar vanwege wat ons vijf jaar geleden is aangedaan toen staten overal ter wereld totalitaire trekjes begonnen te vertonen, de bevolking met angst relatief eenvoudig in een massapsychose van gehoorzaamheid wisten te krijgen, en afwijkende opvattingen bestreden met censuur, labeling ('complotdenken!', 'desinformatie!') en (sociale) uitsluiting. Het zijn dezelfde mechanismes die de totalitaire regimes uit de vorige eeuw zo succesvol wisten toe te passen. Dissidenten werden de afgelopen weliswaar niet in kampen opgesloten, maar als de staat dit had voorgesteld, zou de meerderheid van de bevolking dit enthousiast hebben toegejuicht. Probeer overigens eens een afwijkend geluid over klimaatverandering te laten klinken, en zie dezelfde mechanismes zich ontvouwen...

In Lichtspel vertelt Kehlmann het verhaal van de Oostenrijkse filmregisseur G.W. Pabst (1885-1967) die met de opkomst van de nazi's aanvankelijk uitwijkt naar de Amerika, maar vlak voordat de oorlog uitbreekt met zijn vrouw en zoontje terugkeert naar Oostenrijk omdat zijn moeder daar op sterven ligt. Hij merkt meteen dat de maatschappelijke verhoudingen volledig zijn omgekeerd: wie 'van de partij' is, heeft de macht, wie dat niet is, heeft zich te schikken, of anders... Hierin overdrijft Kehlmann naar mijn gevoel wat al te zeer: de huisbewaarder van het familiekasteel van Pabst die de familie tot dan toe trouw gediend heeft, is toegetreden tot de partij en eist nu onderdanigheid van de familie - Pabst was tenslotte zijn Heimat ontvlucht, en is geen goede Duitser meer. Kehlmann maakt hier zoiets grotesks van, dat het ongeloofwaardig wordt.

Een groteske, theatrale manier van vertellen is sowieso de stijl die Kehlmann hanteert. Zijn personages blijven daardoor aan de karikaturale kant. Er 'overkomt' ze van alles, de wereld om hen heen is krankzinnig geworden, ze zijn een speelbal van krachten waar ze geen grip op hebben en kunnen hooguit hopen dat zij niet als volgende 'aan de beurt' zijn. Een strategie die daarbij goed werkt om te overleven, omschrijft Kehlmann als volgt (op p. 320): 'Was het mogelijk dat het allemaal niet was gebeurd? Kon je besluiten dat het niet was gebeurd? Kon je je vergist hebben, was het inbeelding geweest, kon je besluiten dat het inbeelding was geweest, konden herinneringen vals zijn of kon je besluiten dat ze vals waren, gewoon omdat je dat wilde?'

Pabst zit vast in Oostenrijk, maakt films in opdracht van de nazi's, brengt als dat nodig is de Hitlergroet, en ziet zijn zoon zich aansluiten bij de Hitlerjugend en vertrekken naar het Oostfront om te 'vechten voor het vaderland'. Aan politiek doet hij niet, maar hij doet er ook niets tegen. Hij maakt films, het ene meesterwerk na het andere. Wat er na de oorlog met hem gebeurt, laat Kehlmann wat in het midden. Meesterwerken maakt hij in ieder geval niet meer. Onder de grootste spanning, ontstaat de grootste kunst. Misschien is dat de (onbedoelde) boodschap die Kehlmann met ons deelt.

Reageer op deze recensie

Meer recensies van Richard Stuivenberg

Gesponsord

Een Nederlander en een Française, twee talen, twee culturen. Twee werelden. Een arts en een studente kunstgeschiedenis. Louter tegenstellingen, maar één grote liefde. Groot genoeg?

Als rechercheur Emmy Clifton de verdwijning van twee tienermeisjes onderzoekt, realiseert ze zich dat ze hen nooit écht heeft gekend. Schrijf je nu in voor de Hebban Leesclub.