Herinneringen

De romancyclus Op zoek naar de verloren tijd van Marcel Proust (1871-1922) is waarschijnlijk een van de bekendste uit de wereldliteratuur. De Nederlandse vertaling, van de hand van Thérèse Cornips en Anneke Brassinga en ingeleid en geannoteerd door Ieme van der Poel en Ton Hoenselaars, verscheen bij De Bezige Bij.

In het eerste deel van de cyclus, De kant van Swann, staat de herinnering centraal. De verteller neemt de lezer mee terug naar zijn jeugd en adolescentie, naar het complexe salonleven in Parijs aan het einde van de negentiende eeuw en stelt de lezer voor aan zijn voorbeeld; Charles Swann.

De kant van Swann is opgebouwd uit drie verschillende delen, die in eerste instantie geheel los van elkaar lijken te staan. Het is dus ook prima mogelijk om de delen los van elkaar te lezen, hoewel er wel degelijk verwijzingen naar de eerder delen en een zekere chronologie te vinden zijn voor de oplettende lezer.

In het eerste deel ‘Combray’ maken we kennis met de herinneringen van het hoofdpersonage, de beschrijvingen van omgeving en jeugdherinneringen zijn tot in het kleinste detail uitgewerkt. Deel twee ‘Een liefde van Swann’ introduceert de lezer in de salons van Parijs en vertelt het verhaal van Swann en zijn geliefde Odette. In het derde deel is de ik-persoon opnieuw aan het woord, met nieuwe herinneringen van iets later datum.

Opletten, dat is het lezen van het eerste deel van Prousts meesterwerk vooral. De zeer informatieve inleiding van Ieme van der Poel bereidt de lezer op veel voor, maar het is onmogelijk iemand te ‘waarschuwen’ voor de schrijfstijl van Proust. De halve pagina’s lange zinnen vol details, bijvoeglijke naamwoorden en de meest inventieve metaforen zijn een lust voor elke literaire lezer, maar allesbehalve gemakkelijk te volgen.

Een beetje wennen is het dus, voor wie aan Proust gaat beginnen, maar de aanhouder wint en het lezen wordt gaandeweg makkelijker. Deel twee leest vlotter, vanuit een ander perspectief ook, hoewel de schrijfstijl niet significant verandert, wellicht heeft dit met het onderwerp te maken. Het feit dat dat wat daadwerkelijk gebeurt in het verhaal in zo’n tien pagina’s resumé is samen te vatten zegt veel over de uitweidingen van Proust en de aandacht ligt dan ook vooral op de prachtige zinnen, voor actie ben je – in elk geval in dit eerste deel – bij Proust niet aan het goede adres.

“[…] en mij hielpen begrijpen dat het tegenstrijdig is om in de werkelijkheid naar de taferelen van de herinnering te zoeken, waaraan altijd het betoverende zou ontbreken dat ze juist danken aan de herinnering en aan niet te worden waargenomen met de zintuigen.”

Alles draait in De kant van Swann om herinneringen en de onmogelijkheid daarvan. Hoe herinneringen altijd gekleurd zijn, evenals waarnemingen in het algemeen en hoe het op zoek gaan naar herinneringen nooit succesvol is. Herinneringen overvallen je, zoals de iconische scène met de madeleine uit dit boek bewijst. De smaak van dit koekje, gedoopt in bloesemthee, activeert een herinnering bij het hoofdpersonage.

“[…] dat de dingen die wij mooi vinden niet op zichzelf een absolute waarde hebben, maar dat het allemaal een kwestie van tijdperk is, van sociale klasse, van modeverschijnselen, waarvan de meest banale net zoveel waard zijn als wat doorgaat voor het allerhoogste.”

Daarnaast geeft het werk van Proust natuurlijk een interessant tijdsbeeld van het eind van de negentiende eeuw. Hoewel Proust er zelf op stond dat engagement afbreuk doet aan de houdbaarheid van literatuur en hij dus bewust geen historische roman heeft willen schrijven, geeft De kant van Swann ons wel degelijk een tijdsbeeld waaraan Proust, kind van zijn tijd, niet kon ontsnappen. Ook vinden we in het boek veel filosofische passages en kunstopvattingen terug, niet altijd even expliciet, maar immer aanwezig.

Al met al is dit eerste deel van de cyclus dus zeker de moeite waard om te lezen en om kennis te maken met het wonderlijke proza van Proust. De Nederlandse vertaling is prima te lezen voor wie zich wil verliezen in de lange gedetailleerde herinneringen van de verteller van Op zoek naar de verloren tijd.