Literaire moord

Bezet Parijs, 1942. Hélène Berr, van gegoede Joodse afkomst, 20 jaar, studente Engelse taal-en letterkunde, verliefd op Jean, luistert met vrienden naar Bach, Beethoven, Russische muziek, bezoekt concerten en speelt viool. Ze leest o.a. John Keats, Shakespeare, Winnie-the-Pooh , en Misdaad en Straf van Dostojevski over het bestaan van ‘een soort übermensch’.
Haar Oorlogsdagboek begint in april 1942.

In eerste instantie beschrijft Hélène een onbezorgd studentenleven aan de Sorbonne Université. Maar door haar blije verhalen heen klinkt − eerst nog argeloos − de dreiging van de oorlog en de gerichte haat tegen de Joden, van wie vrijheden steeds verder aan banden worden gelegd. Alles wordt hun successievelijk en in oplopende gewenning verboden. Met opgeheven hoofd maar met ingehouden razernij draagt Hélène de verplichte gele ster, zit ze achter in de bus, winkelt ze op afgepaste tijden en bezoekt ze geen restaurants meer (de vele ‘goûters’ zijn nu aan huis). Hoe slim is de machinerie van sociale uitsluiting van de Joden bedacht en gepland. Hoewel Hélène ten volle beseft wat er gaande is, kan ze het niet geloven: arrestaties, vernederingen, deportaties, de massale razzia van Vél d’Hiv (zie: Haar Naam was Sarah ), en het kinderleed dat ze als vrijwilligster in het Joodse weeshuis ziet.

Hélène vreest niet voor zichzelf maar wel voor de mensheid. Ze is intelligent en zich zeer bewust van het feit dat de wereld ná haar moet weten wat er gebeurt; ze schrijft alles op. Blij kan ze niet meer zijn, hoogstens geforceerd blij. Ze leeft in twee werelden: haar eigen wereld van leed en ellende en de andere wereld van de onwetenden. Vooral schokt haar het gedrag van de wegkijkers, de niet-willen-wetenden. De kloof wordt te groot, de dreiging te benauwend. Je wilt Hélène haast toeroepen: ‘Duik onder, ga weg, doe wat!' Maar ze twijfelt, want onderduiken voelt als deserteren. En dan is het te laat. Hélène wordt op 8 maart 1944 gearresteerd en gedeporteerd. Daags voor de bevrijding van het kamp sterft ze in Bergen-Belsen.

Er is veel gezegd en geschreven over hoe miljoenen mensen zich zonder veel verzet als kuddedieren lieten wegvoeren. Het moet een razend knap psychologisch spel van de nazi’s geweest zijn, want ook uit Hélènes dagboek blijkt dat men zeker niet onwetend was van alle gruwelijkheden.
In de Tweede Wereldoorlog stierven miljoenen mensen. Kunt u zich enigszins voorstellen wat er − los van het persoonlijke leed − aan ontwikkeling, gaven en talenten verloren is gegaan? Een tweede Mozart, Bach? Een Einstein? Vredestichters als Mandela en Ghandi? Hadden we kanker en aids kunnen genezen, alternatieven gevonden voor orgaandonatie? Hitler e.c. hebben veel meer op hun geweten dan alleen de afslachting van hele generaties. Zo ook zijn zij schuldig aan de literaire moord op een groot talent in spe. Hoe Hélène Berr als 20-jarige over het bezette Parijs schrijft, is uitermate indrukwekkend en haast poëtisch. Een scherpzinnig en filosofisch schrijfster is ons ontnomen, een talentvolle jonge vrouw die mede door alle aandacht voor Anne Frank onvoldoende erkenning heeft gekregen, krijgt nu hopelijk een postuum eerbetoon.