Goed en fout kent geen scheidslijn

Op een middag besluit ik de plaatselijke kringloopwinkel een paar straten verderop eens te bezoeken. Al zoekende tussen de boeken vond ik een eerste druk van De aanslag van Harry Mulisch. Een klassieker uit de Nederlandse literatuur, dat mag gezegd worden. En dus moet het ook gelezen worden, vind ik dan. Bij thuiskomst doe ik even wat “vooronderzoek” en blijkt het boek vier jaar na verschijnen te zijn verfilmd en zelfs twee hele belangrijke internationale prijzen te hebben gewonnen, namelijk een Golden Globe en zelfs een heuse Oscar. Reden voor mij om in de toekomst de film te kijken en meteen het boek te gaan lezen.

Het is 2018 en ik ga een boek uit 1982 lezen, het is dus 36 jaar oud en niet geheel onbelangrijk, van Harry Mulisch. Dus ik kan zware kost verwachten. Het taalgebruik is de eerste pagina’s inderdaad wennen. Daar waar we in boeken tegenwoordig vooral het woord ‘ze’ gebruiken, dat in de spreek- en leesvorm ook veel prettiger is, moeten we het in dit boek doen met het deftige ‘zij’. Hoe dan ook, het verhaal komt me in het begin nogal bekend voor, wellicht dat ik het in mijn jeugd ooit van de bieb geleend heb. Maar ik kan me het verhaal niet meer herinneren, dus waarschijnlijk zal ik het destijds niet uitgelezen hebben.

Al lezende vergeet ik steeds meer dat ik een gedateerd boek van Harry Mulisch aan het lezen ben en valt de schrijfstijl en de complexiteit van het verhaal allemaal best wel mee. Ik ben eigenlijk best wel benieuwd waar het verhaal over gaat. Het grappige is dat ik me Harry Mulisch altijd heb voorgesteld als iemand met een soort grootheidswaanzin en dat ik daar tijdens het lezen even een vleugje van mee kan krijgen. Waarschijnlijk zag Harry Mulisch tijdens het schrijven al voor zich dat het boek verfilmd zou gaan worden, want op pagina 25 staat er te lezen: “Midden op de verlaten straat, voor het huis van meneer Korteweg, lag een fiets waarvan het omhoogstekende voorwiel nog draaide, - een dramatisch effect, dat later close in elke verzetsfilm zou verschijnen.” Grappig is dat.

Het verhaal is niet zo ingewikkeld en draagt eigenlijk niet zoveel spanning. Maar toch. Tijdens het lezen blijft de vraag prangen waarom het lichaam van Fake Ploeg nou juist voor het huis van de familie Steenwijk werd gesleept. Verschillende theorieën gaan daarbij door mijn hoofd en misschien is het wel de aard van de mens om zonder voldoende kennis van feiten een mening te vormen en daarbij automatisch de slechtste dingen te verzinnen. Dit zien we ook in dit boek dat zich afspeelt ten tijden van de tweede wereldoorlog terug. Iedereen wijst wel een theorie aan om de daad van iemand te rechtvaardigen. Harry Mulisch lijkt duidelijk te willen maken dat goed en slecht in tijden van oorlog helemaal niet zo zwart-wit te stellen is. Ook de ‘goeden’ in de oorlog begaan daden waardoor onschuldige slachtoffers vallen. De hele oorlog is dus meer een grijze ravage. En iets wat ogenschijnlijk snel als een foute daad bestempeld kan worden, kan met volledige kennis van zaken toch nog wel een goede basis blijken te hebben.

Af en toe lijken de gebeurtenissen wel iets te toevallig plaats te vinden om echt geloofwaardig te zijn. Maar wellicht is er in ieder verhaal wel iets dat teveel op toeval berust, omdat er zonder dat geen verhaal zou zijn.

Wat verder te concluderen is na het lezen van dit boek is dat na de Bevrijdingsdag voor veel mensen de oorlog nog gewoon door ging. Niet alleen bij mensen uit het verzet die tijdens de oorlog een soort verslaving aan de oorlog hadden ontwikkeld, maar ook bij mensen die na de oorlog met onduidelijkheden en onbeantwoorde vragen bleven zitten. Onbewust bleef de oorlog hen decennia later nog achtervolgen.

Uit informatie die ik na het lezen van het boek geraadpleegd had bleek het grootste motief in dit boek het steenmotief te zijn. En inderdaad, de steen komt in verschillende vormen in het verhaal vaak weer terug.