Fantasievol sprookje over een brute genocide

Ik ben het helemaal eens met de Dizzie-recensie: een prachtig boek, en uiterst origineel bovendien. Ik ken Hilsenrath van De nazi en de kapper, een overrompelend bizarre, anarchistische en groteske tragi-komedie over WO II en de holocaust. En dit boek is dan een sprookjesachtige vertelling over de volkerenmoord op de Armeniërs in Turkije tijdens WO I.

Een sprookjesverteller vertelt allerlei bonte en poëtische verhalen aan de laatste gedachte van de stervende Thovma Khatisisian, verhalen over de verloren wereld van zijn vermoorde voorzaten. De sprookjesverteller is zelf ook bijna een sprookjesfiguur: nu eens treedt hij op als personage, dan weer als stem in Thovma's hoofd, dan weer als zwevende geest die een dialoog voert met zijn (niet bestaande) schaduw. Wat hij vertelt zweeft bovendien sterk tussen waarheidsgetrouwe weergave en fantasie, tussen getuigenis en verzinsel. Hij begint zijn verhalen dan ook met 'Er was eens, er was eens niet'. En ergens zegt hij zelfs: 'En zo kunnen we alleen maar fantaseren over wat er is gebeurd. Want soms zit er niets anders op dan de ultieme waarheid te zoeken in de fantasie'. Maar volgens dit citaat is dus die fantasie OOK een manier om 'de ultieme waarheid te zoeken'. Veel Armeniërs zijn anoniem en in onbekende omstandigheden gestorven. Getuigenissen en historische bronnen (die Hilsenrath overigens goed bestudeerd schijnt te hebben) zitten vol leemten op dit gebied.

De fantasie is dan een manier om die leemten in te vullen, een stem te geven aan de stemlozen, een naam aan de anonieme doden, een legendarische geschiedenis aan de spoorloos verdwenen voorouders van Thovma Khatisisian. Bovendien maakt Hilsenrath rijkelijk gebruik van motieven uit Armeense sprookjes (die hij eveneens goed schijnt te hebben bestudeerd): door zijn sprookjesachtige wijze van vertellen roept hij dus niet alleen de verdwenen Armeense wereld op, maar ook de weinig bekende poëtische rijkdom van de Armeense cultuur. In die sprookjes vinden sommige doden bovendien een zekere vrede, die ze in de brute werkelijkheid vermoedelijk node hebben moeten missen. Bij sommige andere doden wordt hun bruut en zinloos afgebroken leven deels 'geheeld' door middel van een fantasievolle vertelling.

Door zijn sprookjesachtige fantasie wil Hilsenrath dus verder reiken dan de officiële historische documenten, en eer bewijzen aan de verdwenen wereld van de Turkse Armeniërs. Het boek staat daardoor ook vol met bonte verhalen en sprankelende sprookjesachtige poëzie. Tegelijk echter ook met de nodige gruwelen, want de volkerenmoord op de Armeniërs ging niet zachtzinnig. Bovendien bevat het boek ook veel parodie, satire en venijnige spot, o.a. op de hypocrisie van de Turkse machthebbers en de 'bijna Pruisische precisie' van hun volkerenmoord, maar ook op de rest van de wereld die daadloos toekeek.

Hilsenrath, zelf een overlever van de Shoah, was een van de eersten die een roman schreef over de Armeense volkerenmoord. En meteen een onovertrefbaar originele roman: het combineert genres als het sprookje, satire, feitelijk verslag, idylle, schelmenroman, en meer. Je lacht, je gruwelt, je wordt meegesleept en je wordt vervoerd door dit boek. Op zo'n manier schrijven over genocide... eigenlijk lijkt dat onmogelijk. Maar Hilsenrath kan het, en zoals hij het doet heeft het zelfs grote meerwaarde. Zelf heb ik tenminste erg van dit boek genoten.