Toen de wereld nog mooi was....

Stefan Zweig, De wereld van gisteren, 1944, 2007

Toen de wereld nog mooi was....

Dit is een bundel met essays over Zweigs leven door hemzelf geschreven; een soort van autobiografische stukken, maar de nadruk ligt op zijn leven als schrijver, als kosmopoliet met relaties over de hele wereld, vooral in Europa. Het is als één boek geschreven, aan het eind van zijn leven. Slechts op een paar plekken in deze stukken komen strikt persoonlijke zaken aan de orde: het gezin waar hij uitkomt; zijn eerste vrouw en zijn tweede vrouw - en zij worden beiden maar een keer genoemd -; de laatste keer dat hij in Oostenrijk is om zijn oude, zieke moeder te bezoeken is in november 1937, vlak voor de inval van Duitsland in Oostenrijk (Anschluss, 13-3-1938).

Deze bundel is postuum gepubliceerd in 1944, na de zelfmoord van Zweig en zijn vrouw in Brazilië, en dat gegeven bezorgt me koude rillingen.
Het is een verontrustend boek, een ooggetuigenverslag van iemand die het zelf allemaal heeft meegemaakt en aan den lijve ondervonden heeft.

Twee wereldoorlogen maakte Zweig mee, die uit een geassimileerd joods gezin kwam. Hij schildert het Oostenrijk van de Habsburgers, die 700 (!) jaar regeerden, het grote Oostenrijk, de Dubbelmonarchie en de genoeglijkheid en de gemoedelijkheid van Wenen en het leven van de mensen. Hoe wisten zij niet dat dat spoedig totaal voorbij zou zijn, dat de volgende eeuw zoveel leed zou brengen. Het is huiveringwekkend om te lezen. Want wij, lezers anno 2016 weten hoe verschrikkelijk het zou worden. WOI was verschrikkelijk, WOII was nog verschrikkelijker.

Wat ik hier oa geleerd heb, is dat Duitsland en Oostenrijk verschillen als dag en nacht; ik ben zo’n beetje opgevoed in de opvatting dat beide landen over een kam geschoren konden worden, zeker in de oorlog.

Zweig kende bijna heel intellectueel en creatief Europa: schrijvers, kunstenaars, componisten, kunstverzamelaars, journalisten. Zelfs met Vincent van Gogh (!) heeft hij gesproken. Hij sprak verschillende talen, hij was een gevierd schrijver, hij was bescheiden, minzaam, a-politiek en a-religieus.
Het grappigste maar ook een zeer verontrustende verhaal vond ik, geloof ik, over Richard Strauss, de componist, voor wie Zweig een libretto schreef voor de opera ‘Die schweigsame Frau’. Dat is in Hitler-Duitsland één keer opgevoerd. Strauss hoorde met Wagner tot de lievelingscomponisten van Hitler en zijn kliek. Maar dat een jood het libretto had geschreven - en diens naam kwam ook op de aanplakbiljetten een aankondigingen - , dat was onmogelijk; daarom werd de opera afgelast, ondanks het enorme succes bij het publiek (pp. 355 e.v.).

‘In exil’ in Londen kwam hij bij de doodzieke Freud over de vloer en maakte hij nog kennis met de opkomende Spaanse schilder Salvador Dali. Maar dat zijn maar een paar beroemde namen van de talloze beroemdheden met wie Zweig omging.

Hij beschrijft het ontstaan van WOI en de opkomst van Hitler tot het uitbreken van WOII met Engeland precies en de huiver sloeg bij mij toe; het werd me kil om het hart.

Lyrisch is hij over het graf van Tolstjoi, dat eigenlijk geen graf is, maar een heuvel van gras omzoomd met bomen, die Tolstoi zelf nog geplant heeft.

Een van de zaken die Zweig zelf niet te geloven vindt, is dat Hitler ook op geassimileerde joden joeg. Pogroms waren natuurlijk in de loop der eeuwen schering en inslag geweest. Maar de jodenvervolging in WOII gold álle joden; ook die joden die zich in taal, in sociale omgang, in religie totaal geassimileerd hadden, die dus niet meer te onderscheiden waren van de rest van de bevolking. Dat had zich in de geschiedenis nog niet voorgedaan.

Zweig voelt zich overal in de wereld thuis maar op het moment dat hij weet dat hij niet meer kan terugkeren naar Oostenrijk, zijn huis in Salzburg, vlak tegenover Hilters buitenhuis in Berchtesgaden, slaat de heimwee toe en die gaat waarschijnlijk ook niet meer weg.

Deze bundel essays eindigt met de oorlogsverklaring van Engeland aan Duitsland, nadat Chamberlain de ‘peace for our time’ niet meer kon waarmaken; Hitler had hem zo’n rad voor ogen gedraaid, dat Engeland niet meer anders kon dan een ongewilde oorlog ingaan. Alle vreemdelingen, dwz zij die Duitsland en de door Duitsland bezette en bedreigde gebieden, uit lijfsbehoud ontvlucht waren, wilden weg: Amerika, Zuid-Amerika, waar dan ook. Zweig verhaalt niet meer hoe hij en zijn tweede vrouw de wijk namen naar Brazilië en hoe het leven daar voor hen was.
Ik realiseer me dat Zweig al het plan had zelfmoord te plegen toen hij dit boek schreef. Dus is t ook n soort van testament. Hij was niet heel jong meer. En zag hij er enorm tegenop eventueel na Hitlers val weer opnieuw te beginnen in een Oostenrijk dat in niets meer leek op dat van 'vroeger'.

De stijl van Zweig is wat ‘meanderend’, het gaat op en neer, hij weidt hier uit en daar enorm uit. Dat beproefde zo af en toe mijn concentratie behoorlijk. Soms dacht ik al lezende: wat ging dit stuk ook weer over? Wat is het onderwerp ook al weer?
Zijn beschrijving van mensen is heel goed, heel grappig, lyrisch soms. De beschrijvingen over de aanloop en afloop van WOI en van Hitlers opkomst zijn huiveringwekkend. Ziet hij duidelijke oorzaken? Voor WOII bijvoorbeeld de zware herstelbetalingen aan Duitsland, opgelegd in het vredesverdrag van Versailles, maar ook het niet goed functionneren van de Volkenbond, die na WOI opgericht was door de toenmalige Amerikaanse president Woodrow Wilson; het Verdrag van Versailles werd nl door het Amerikaanse Congres niet geratificeerd (oeps, dat wist ik niet, of dat ben ik vergeten).

Zweig schrijft zo vaak dat hij zo bescheiden is en dat hij de roem niet zoekt, dat hij zo onpolitiek is dat het me wel een beetje gaat tegenstaan.

Dit boek is zeker een aanrader. Een beetje zitvlees is wel nodig, voor mij althans; de stijl was mij hier en daar té meanderend. 4 uit 5 sterren.