Begin bij de wereld

'Amor mundi' van Peter Venmans is een zoektocht naar manieren om tot een betekenisvolle relatie met de ander te komen. Het is geen onverdeeld pleidooi voor wereldliefde, wel een gefundeerd onderzoek naar de tegenstellingen in menselijke gedragingen door de eeuwen heen.

In het eerste deel, 'wat was', werpt Venmans een nieuwsgierige en kritische blik op de evolutie van 'amor dei' (godsliefde), met aandacht voor Jezus, Augustinus en Rossetti. Via het seculier humanisme en de pragmatische liefde belandt hij bij 'amor sui' (eigenliefde), met als extreme uitwassen het neoliberalisme waarbij het individu geisoleerd wordt van de wereld – 'There is no such thing as society' (M.Thatcher) – en het postmodernisme waarbij de mens op zich een wereld van mogelijke werelden wordt.
Venmans verwerpt duidelijk de extreme opvattingen van Ayn Rand die strikt zakelijk, contractueel waren (voor wat hoort wat): de liefde als deal en het monetarisme waarbij waarde tot prijs gereduceerd wordt.

In deel twee verkent de auteur 'wat is': de obsessie met geluk, het nutsdenken en de overgang van disciplinemaatschappij naar prestatiemaatschappij. De norm werd daarbij geïnternaliseerd (innerlijke dwang) waardoor we niet alleen gehoorzame slaven zijn maar ook nog eens 'gelukkige' geknechte geesten. Buitengewoon interessant is zijn uiteenzetting over de 'sentimentele illusie', waarbij het hebben van gevoelens gelijkgesteld wordt met de expressie ervan. Je bent wat je voelt en gevoeligheid is in die sentimentele illusie per definitie moreel juist. Sentimentalisme is volgens Venmans eerder een beletsel voor de liefde dan een uiting ervan. De sentimentalist probeert te creëren wat in de regel niet maakbaar is: passie. Hij verschilt daarmee in essentie van de romanticus die zich passief overgeeft aan wat onbeheersbaar is. Sentimenten zijn zelfgeproduceerde passies en tot koopwaar gereduceerde gevoelens.

Deel drie verhaalt over 'wat zou kunnen zijn'. En er kan verbazend veel, wat hoopvol stemt. 'Common decency' of het goed fatsoen is een stevige basis: wanneer we het onderscheid kunnen maken tussen goed en kwaad, beschikken we alvast over moreel besef.
We kunnen ons passief verwonderen of verbazen over wat is, maar we kunnen ons ook verontwaardigen. Het vanzelfsprekende wordt dan geproblematiseerd en de verontwaardiging kan een aanzet zijn om de wereld te veranderen.
Venmans stelt zich - terecht - de vraag of een spontane revolte zoals die van de indignados wel een revolutie kan worden als er geen leiders opstaan die de beweging naar het gewenste doel dirigeren. Camus heeft over dit onderwerp blijkbaar zeer interessante dingen geschreven.
De auteur stelt efficiëntie (winstmaximalisatie) tegenover perfectionisme (vakmanschap) en de napoleontische mens van de daad tegenover de essayistische mens van het woord. In de meritocatie moet de tweede het afleggen tegen de eerste. Doelgerichte efficiëntie blijkt echter minder betrouwbaar en duurzaam dan perfectionistisch vakmanschap en impliceert dus minder amor mundi. Verantwoordelijkheidszin klinkt misschien vanzelfsprekend, maar zorg en waardering voor mensen en dingen zijn niet meer zo evident. De poëtische verhouding tot de dingen is verdwenen omdat alles handelswaar geworden is – zelfs mensen (vluchtelingen). De 'voor wat hoort wat'-houding van Ayn Rand is bon ton geworden. En het radicale individualisme wijst elke verantwoordelijkheid af.
Wat hoopvol stemt, is dat relaties vandaag wel uitgesproken met liefde geassocieerd worden. Zaak is om de oerliefde van ouders voor hun kinderen niet alleen uit te breiden naar een geliefde maar naar iedereen.

De conclusie van Venmans luidt: begin bij de wereld. Door zich in de wereld te begeven en die mee vorm te geven, kan er een sterk en autonoom ik ontstaan. Dit staat haaks op de obsessie met soevereniteit, waarbij zelfontplooiing begint én eindigt bij het ik. In plaats van of/of kan het en/en zijn. Een keuze voor de wereld en voor zichzelf, in die moedige volgorde.

Ik denk dat Venmans hier de juiste conclusie trekt. Hij onderscheidt de begrippen van elkaar om ze daarna weer samen te brengen, in harmonie lijkt het wel! Dat levert een rijk geschakeerd, diepzinnig en inspirerend boek op en brengt de lezer op natuurlijke wijze tot meer 'amor mundi'.
Essentieel boek en aanrader eerste klas.