Existentiële zoektocht op zee

Morten A. Stroksnes heeft met zijn existentiële zoektocht in 'Haaienkoorts. De kunst van het vangen van een grote haai in een rubberbootje op de Noorse zee', een mythische odyssee geschreven. Mijn blik op de zee en verhouding tot het leven in zee zijn ingrijpend veranderd. Een collega die het gelezen had zei me: 'dit boek omvat alles!' Straffe uitspraak. En inderdaad, ik heb zonet een complete geschiedenis van het leven op onze planeet gelezen, althans de essentie ervan. Dit is een 'literaire non-fictieroman' om van te smullen!

Stroksnes vliegt naar de Vestfjord in Noorwegen om er met vriend Hugo op de Groenlandse haai te gaan jagen, op de traditionele manier: met kleine boot, rottend aas, hengel, touw, ketting en een stevige haak. Beide mannen zijn sinds hun geboorte zowat vergroeid met de zee, maar dit geheimzinnige diepzeedier hebben ze nog nooit kunnen ontsluieren. Hun amateurisme is bij wijlen hilarisch en toch ook heroïsch, omdat ze zo consequent vasthouden aan hun jongensdroom.

De omstandigheden zitten hen niet mee: storm op zee, lekke boot, technische problemen. Hun jacht bestaat vooral uit wachten tot bang afwachten: 'Als we mazzel hebben, springt de Groenlandse haai niet in de boot terwijl ik een heupbeen vol rood, rottend vlees aan de grote, glimmende haak spiets.'
Het ongrijpbare dier neemt in hun verbeelding ondertussen almaar reusachtiger proporties aan: van '600 kg' wordt het allengs 'misschien wel 1000 kg'. De zee wordt vervaarlijker, de atmosfeer dreigender, zij stilzwijgender.

Tussen de spannende acties door, reflecteert Stroksnes over de relativiteit van het leven boven de zeespiegel. Hij weidt uit, nu eens wetenschappelijk, dan weer lyrisch, over boten, het eilandleven, vuurtorens, legendarische maritieme expedities, de lokroep van de sirene, stormen en orkanen, schipbreuken, mythische zeewezens en ontmoetingen met de potvis:
'Voor ons zien we de rug van de grootste van alle tandwalvissen. Terwijl we dichterbij komen, kromt hij zijn rug. Als we tot op dertig meter genaderd zijn, ademt hij een laatste keer volledig uit en duwt zijn kop onder water. De staartvin en het achterlijf steken loodrecht omhoog uit het water, iconisch als een rotstekening, dan sluit de zee zich boven hem. Weg is de walvis, alsof iemand heeft doorgetrokken en hij in de afvoer is verdwenen.'

De auteur, die tevens journalist, historicus en fotograaf is, drenkt zijn pen in zowel wetenschappelijke, prozaïsche, lyrische als ironische inkt. Zijn literatuurlijst is bijzonder rijk geschakeerd en inspirerend.
De grootste verdienste van dit boek is Stroksnes' heldere, kritische analyse van het dramatisch veranderde leven in zee sinds het begin van de Industriële Revolutie. Desastreus zijn de trawlers die duizendjarige, essentiële koraalriffen compleet vernietigen, de enorme plasticsoep die jaarlijks honderdduizenden vogels en zeedieren doodt, de uitverkoop van beschermde gebieden door regeringen voor olieboringen en de grootschalige visvangst.

Nog veel erger is de verzuring van de zee, door te veel koolstofdioxide, gedurende de komende dertig jaar sowieso al onomkeerbaar. Plankton, onze grootste zuurstofleverancier, is nu massaal aan het afsterven. De globale opwarming zal steeds sneller gaan en mens en dier zullen uiteindelijk stikken. Sommige wetenschappers spreken van een termijn van 30 tot 50 jaar tot zich dat voltrekt. Rampzaligheid op vrij korte termijn valt gewoon niet meer te ontkennen, hoe graag de mens dat van nature ook zou willen.
Soorten sterven bij bosjes, aan dezelfde snelheid waarmee dinosaurussen indertijd uitgestorven zijn, op enkele eeuwen tijd. Eminente wetenschappers schrijven in toonaangevende bladen als Science en Nature dat we ons in de vroege fase van de zesde massa-extinctie bevinden. Kan kortzichtigheid nog korter?
We kunnen alleen maar hopen dat een globaal verlichtend inzicht de mens alsnog treft of dat een gigantische natuurramp ons helemaal uitroeit. Dan hebben de andere levende wezens tenminste nog een kans.

De visie op de dierenwereld was trouwens volkomen anders voordat de moderne wetenschap de principes voor de classificatie van het leven op aarde had ontwikkeld. Olaus Magnus (16de eeuw) ging ervan uit dat vissen niet alleen een bewustzijn hebben, maar ook een wil, moraal en cultuur.

Maar nu even terug naar de schoonheid van het verhaal. Stroksnes vergelijkt de ontwikkeling van de menselijke foetus met het proces dat de zeewezens ooit doorliepen op hun weg van het water naar het land. De foetus in een vroege fase is krek een vis en zijn longen zitten vol zout water. Onze band met de zee is dan ook vanzelfsprekend:
'Geef een kind een plastic emmertje en een schepje en hij kan
het dagenlang uithouden op een strand. Hij vergeet dat hij het koud krijgt, dat hij eten nodig heeft, het is alsof hij toch vooral thuis hoort in deze zilte wereld van zand, golven, water en stenen. Hij rent halfnaakt rond in de golven, bouwt dammen en kanalen, in opperste concentratie. (...) 'De geschiedenis is een kind dat een zandkasteel bouwt aan zee (Heraclitus)''
Bloedmooi is de passage waarin Stroksnes bijna letterlijk water in de zee wordt. Zelden iets van zo'n intensiteit gelezen.

Dit verhaal is een authentieke odyssee. De droom, het verlangen is het belangrijkste fundament voor de werkelijkheid. Daarop drijft alles, daarop is alle heroïek gebouwd.
Morgen ga ik naar de zee, neen: de Zee, de voortaan immer majestueuze Zee, bron van ons aller bestaan.
Hoed af en diepe buiging, mijnheer Stroksnes!