Hoe betrouwbaar is jouw geheugen?

De Puttense moordzaak waarin de verdachten een moord bekenden waar ze helemaal niets mee te maken hadden: onbegrijpelijk, denk je. Maar als je De illusie van het geheugen van Julia Shaw hebt gelezen, snap je hoe dit heeft kunnen gebeuren. Het is een schoolvoorbeeld van een, weliswaar extreme, geheugenfout. En als je denkt dat jou zoiets nooit zal overkomen, kom je bedrogen uit: iedereen heeft hier last van. In heldere, ook voor leken begrijpelijke taal, legt Julia Shaw aan de hand van wetenschappelijke studies de werking van het geheugen uit en hoe het bijvoorbeeld kan dat je herinneringen kunt hebben aan iets wat je helemaal niet hebt meegemaakt. Ze wisselt de wetenschappelijke theorie af met interessante praktijkvoorbeelden waardoor het boek prettig leesbaar en begrijpelijk blijft.

Julia Shaw is onderzoeker criminologie aan de London South Bank University en daarnaast adviseert ze de politie over psychologie en ondervragingstechnieken. In een van haar onderzoeken slaagt zij er door de toepassing van een bepaalde interviewtechniek in om mensen zich iets te laten herinneren wat helemaal niet gebeurd is. Het zal duidelijk zijn dat dit soort studies zeker voor politieonderzoeken interessant is om te voorkomen dat door een onjuiste verhoormethode een onschuldige veroordeeld kan worden.

Herinneringen kunnen dus beïnvloed worden. Neem als voorbeeld je eigen jeugdherinneringen. Die zijn vaak opgebouwd uit verhalen van je ouders, broers en zussen, vrienden en niet te vergeten foto’s en video’s. En hoogstwaarschijnlijk zijn daar gebeurtenissen bij waar je zelf niet eens bij aanwezig was. En desondanks ben je ervan overtuigd dat dit jou is overkomen of dat je het daadwerkelijk zo hebt meegemaakt. Je geheugen houdt je dus gewoon voor de gek en is niet te vertrouwen. Dat is een interessant gegeven en kan van belang zijn bij bijvoorbeeld de nazorg van slachtoffers van een traumatische gebeurtenis. De auteur pleit er voor om deze nazorg niet in groepsverband te doen. Zeker als het ene slachtoffer een veel gruwelijker herinnering vertelt dan het andere slachtoffer bereik je eerder een tegengesteld effect. Door er over te vertellen, wordt de herinnering van de een ingebed in het geheugen van de ander, waardoor het uiteindelijke trauma veel ernstiger kan worden dan het in eerste instantie was.

En wist je dat vrijwel iedereen overmoedig zijn geheugen overschat? Denken we niet allemaal wel eens dat iets toch echt niet zal vergeten. Een mooi voorbeeld is het opzeggen van een proefabonnement: oh ja, helemaal vergeten! Onderzoek heeft uitgewezen dat hoe langer zo’n proefperiode duurt, hoe minder mensen eraan denken om het aan het eind van de proefperiode weer op te zeggen. Bedrijven maken daar handig gebruik van om mensen aan zich te binden.

In het geheugen speelt ook waarneming een grote rol. Mensen kunnen hetzelfde beeld heel anders ervaren of waarnemen. Een beroemd voorbeeld is de illusie van de kleur van de jurk die ‘viral’ ging op de social media: was die nu wit en goud of blauw en zwart? Met de toename van de digitalisering zal ons geheugen nog onbetrouwbaarder worden. Via allerhande social media neem je kennis van allerlei zaken die je herinneringen ongewild zullen beïnvloeden.

Met haar boek zorgt Julia Shaw ervoor dat je absoluut geen vertrouwen meer in je eigen geheugen hebt, maar het mooie is dat je je daar nu wel van bewust bent. Ze eindigt met de volgende quote: 'Ons verleden behoort tot het rijk van fictie en verbeelding en het enige waar we althans enigszins zeker over kunnen zijn is het heden. Dat is een aansporing om in het nu te leven en niet al te veel waarde te hechten aan ons verleden. Het dwingt ons te aanvaarden dat het beste moment van ons leven, van onze heugenis, het heden is.'

En zo is het maar net!