Omzien in verontwaardiging

Ik ben niet thematisch aan het recenseren, maar die verdenking laad ik wel licht op mij, want mijn voorgaande bespreking betrof November van Thomas Oldeheuvelt, waarin zielenheil werd verhandeld aan de duivel in ruil voor voorspoed en geluk. In het non-fictieve Dat hadden we nooit moeten doen, gaat het over de PvdA die, nou ja, de parallel zal duidelijk zijn.

In de jaren tachtig kon de PvdA ze weliswaar (nipt wel of net niet) verslaan bij verkiezingen, maar mocht toch nooit meedoen met regeren. Ze was in dit geval het CDA en de VVD. Maar de partij worstelde ook met zichzelf of misschien beter gezegd, met de tijdgeest. Voortschrijdende individualisering en globalisering vraten aan de wortels van de sociaaldemocratie: de solidariteit en het sturend vermogen van de overheid. Collectieve voorzieningen stonden onder druk door de begrotingstekorten. Centrumrechts dat in de in Verenigde Staten en Europa aan de macht was gekomen bood met neoliberaal beleid gericht op de aanbodkant van de economie (verlaging van belastingdruk en regelgeving) een oplossing die succesvol leek, maar niet of slechts beperkt voor de sociaal kwetsbaren.

Aan de andere kant bestond ook het gevoel dat het sociaaldemocratisch project zo zoetjes aan wel voltooid was. De fundamentele tegenstelling tussen arbeid en kapitaal was opgeheven door de grote politieke en sociale veranderingen in de vorige decennia, de arbeider was geemancipeerd en door de neergang van het communisme (ook voor de val van de Muur al), hoefde de PvdA de concurrentiestrijd op links niet meer aan te gaan en voelde de partij zich niet alleen genoodzaakt maar ook vrij om meer naar het midden te bewegen. Zoals indertijd te doen gebruikelijk werd het onbehagen en de vernieuwingsdrang gekanaliseerd door het instellen van commissies die lijvige rapporten schreven met titels als ‘Bewogen Beweging’ en ‘Schuivende Panelen’. Al even onvermijdelijk slaagden deze publicaties er niet in de verwarring waaruit ze vooruitkwamen te ontstijgen en boden ze allicht een betere diagnose van het ontstaan van de identiteitscrisis dan een oplossing of een uitweg. Niettemin werden ze als sluitstuk van deze rituele dans door de partijleiding als ‘buitengewoon rechts’ terzijde geschoven.

Toen de PvdA in 1989 eindelijk weer toetrad tot de regering, leken de geesten bij de PvdA nog niet rijp voor verandering, maar de verandering kwam toch. Den Uyl was als partijleider opgevolgd door Wim Kok en misschien was de partijgeschiedenis anders gelopen als hij vanuit de Kamer had geleid, maar als minister van Financien had hij het zwaar. Meer tot compromis bereid dan de ideologisch gedreven voorganger leek Kok zijn oren veeleer te laten hangen naar zijn ambtenaren dan naar zijn partijgenoten en dus ging het grote bezuinigen, ingezet door CDA en VVD onverminderd verder. Dat bezuinigen nodig was ontkent niemand, ook dertig jaar na dato niet, maar zonder sterke eigen visie werd de PvdA een partij van meedoeners in plaats van medebepalers. De WAO crisis (werkgevers misbruikten de arbeidsongeschiktheidsregeling om personeel te laten afvloeien, waardoor Nederland bijna een miljoen ‘arbeidsongeschikten’ telde) vervreemde de vakbondsvleugel van de partij en onder het duovoorzitterschap van Rottenberg en Vreeman werd de macht van de gewesten gebroken. Ingezet als een poging om intern debat te verlevendigen bleek de zogenaamde vernieuwing te leiden tot afbraak van de volkspartij en het optuigen van een professioneel-electorale partij waarin partijleden voornamelijk een ondersteunende rol spelen, of om het minder beleefd te zeggen: gedegradeerd worden tot klap- en flyervee.

Tijdens Paars schudde de partij de ideologische veren nog wat verder af en werd onverholen de middenklasse verkozen als achterban boven de zwaksten van de samenleving. Met als speerpunten de aanbodzijde van de economie, het bevorderen van de marktwerking en de burger als mondige consument werd er voortvarend doorbezuinigd op onderwijs, volkshuisvesting, gezondheidszorg, openbaar vervoer en sociale zekerheid, zonder dat er een duidelijk beeld was van de gevolgen daarvan. In deze veelbesproken vakantie van de geschiedenis was meebesturen en pragmatisch oplossen de norm. Ideologie was tijdverspilling, de markt kon immers alles beter.

Duco Hellema en Margriet van Lith lazen een hoop beleidsnotities, rapporten en opiniestukken, zodat wij dat niet meer hoeven te doen en interviewden vele betrokkenen (nu het grootste deel van hen nog onder ons is). Het resultaat is een boek af dat niet alleen zonder voorbehoud valt aan te raden aan iedereen die geinteresseerd in recente politieke geschiedenis, maar ook aan hen die willen weten waarom Nederland thans is zoals het is. In 1993 schreef ik, of beter gezegd moest ik (voor de studie) een scriptie schrijven over Nieuw Links en ik worstelde daar nogal mee omdat het onderwerp ver van mij afstond en al zo overduidelijk geschiedenis was. Nu ligt Paars net zover in het verleden als in 1993 Nieuw Links dat deed, maar toch voelt dit boek, hoewel het niet verder gaat dan 2002, actueel en belangwekkend, omdat de keuzes die indertijd zijn gemaakt nog steeds de huidige maatschappelijke verhoudingen bepalen. Het is ronduit onthutsend te lezen hoe de PvdA actief en enthousiast heeft bijgedragen aan de afbraak van de verzorgingsstaat en daarmee ook zijn eigen ondergang heeft ingeluid en met hoe weinig debat en bezinning dat gepaard is gegaan. Ik had alleen graag diepgaander gelezen over de link met de toentertijd veelgeprezen, thans alleen nog maar beschimpte ‘derde weg’ en New Labour. Hellema en Van Lith lijken te suggereren dat Kok zo koeltjes reageerde op de lof die Clinton en Blair hem uitbundig toezwaaiden, niet uit bescheidenheid maar omdat hij ook eind jaren negentig nog steeds beducht was voor het debat over de keuzes die waren gemaakt. Daar lijkt stof voor nog een studie of boek in te zitten.