Borges en Jan Slagter

In de (overigens uitstekende) recensie van Van der Sijde wordt het uitgangspunt van Schuilplaats voor andere tijden, klinieken ten behoeve van dementerenden waar het verleden weer tot leven wordt gewekt, herleid tot Borges en een literatuuropvatting annex levensbeschouwing die als bij uitstek postmodern kan worden gekenschetst. Ik moest echter ook denken aan Omroep Max. Krasse Knarren was een programma dat vanaf 2012 drie seizoenen lang werd uitgezonden en waarin ooit zeer bekende maar op dat moment reeds vergeten grootheden als Ed van Thijn, Koos Dobbelsteen, Pommetje Horlepiep en die bolle van Farce Majeur, een week lang in een huis bivakkeerden waar de tijd was teruggedraaid naar de jaren zeventig. Deelnemers waren (nog) niet dementerende, maar hadden wel hun beste jaren een behoorlijk eind achter zich liggen. Nu is het waarschijnlijker dat een Bulgaarse auteur zich heeft laten inspireren door Borges dan door Jan Slagter, maar het lijkt toch dat de verbeelding in dit geval achter de realiteit heeft aangehobbeld. Op ietwat wonderlijke wijze draagt dit echter alleen maar bij aan de waardering voor Schuilplaats voor andere tijden. Een concept dat nog niet zo heel lang geleden behoorlijk outré moet zijn geweest, een vondst, is door de genadeloos voortschrijdende tijd uitgesleten tot een haast alweer vergeten cliché. Gospodinov heeft het vast niet zo bedoeld, maar het past perfect.

In eerste instantie lijkt het verhaal een illustratie van de stelling dat de geschiedenis zich altijd herhaalt (tenminste één keer dan), eerst als tragedie, dan als klucht. Als een beroemd Oost-Europees auteur en voormalig dissident, zo diep gedementeerd is dat hij ternauwernood nog weet wie hij ooit geweest is, blijkt degene die hem het best, misschien zelfs het intiemst heeft gekend, een voormalige veiligheidsofficier die hem in opdracht van het regime nauwlettend in de gaten hield. Benevens heel erg geestig wordt scene ook allengs diep melancholisch. De grote zaken die ooit zo belangrijk leken en deze mannen onverbiddelijk scheidden, politiek en ideologie, zijn inmiddels verschrompeld en in wat daarvoor in de plaats is gekomen, dit onherkenbaar veranderde heden, vinden de twee elkaar in gedeelde herinneringen aan een tijd dat ze er nog toe deden. Maar evenals de tijd begint het verhaal schrijver en lezer al snel door de vingers te glippen. De grote lijn verbrokkelt en terzijdes en bespiegelingen over melancholie en ontheemding overwoekeren de vertelling steeds meer. De klinieken worden een groot succes en op een gegeven moment neemt nostalgie Europa over. Hele landen besluiten terug te gaan naar hun glorietijd, wat voor het westen (net als bij Omroep Max) overigens vaak de jaren zeventig blijkt te zijn. Als satire is dit allicht wat te rechttoe rechtaan (te Ilja Pfeijfer zeg maar), maar het Bulgaarse perspectief en de verwijzingen naar die vaderlandse geschiedenis, hielden de vertelling wat mij betreft interessant.

Uiteindelijk lijkt het verhaal toch meer en meer te draaien om Gospodinovs eigen worsteling met ouder worden, toekomstverwachtingen die plaats maken voor nostalgie (naar een verleden dat in die geïdealiseerde vorm waarschijnlijk nooit heeft bestaan) en verlies. In een passage vergelijkt hij een mens die opeens beseft dat hij ouder wordt, met ‘een kind dat verdwaald is geraakt in een onbekende stad, zoals mij ook een keer overkomen is, in de schemering, wanneer de mensen zich naar huis haasten en niemand blijft staan om je te helpen.’ Als leeftijdsgenoot van Gospodinov, iemand die zeker nog niet oud is, maar toch al wel meer verleden met zich meetorst dan hij redelijkerwijs nog aan toekomst tegemoet kan zien, trof de thematiek en de wijze waarop de schrijver die behandelde mij zeer.

Toch heeft het boek ook een zeggingskracht die het particuliere overstijgt. De samenleving vergrijst. We leven in een tijd waarin de snel voortschrijdende techniek ons steeds verder vervreemdt van ons verleden. Een fraai wrang-ironisch voorbeeld hiervan ontstaat als de verteller op zeker moment troost zoekt in het bereiden van een gerecht uit zijn jeugd: ei op een krant (wat ik mij daar precies bij voor moet voorstellen weet ik ook niet) en constateert dat vroeger het probleem was: geen eieren, nu: geen krant meer. Aan de andere kant houdt techniek het verleden ook dichtbij. Met Delpher, dvd-boxen (of omroep ONS), e-bay om verloren geraakt speelgoed weer terug te kopen en hologrammen van ABBA en andere popidolen, is het een koud kunstje om een beschermende bubbel van verleden te creëren. Voorbij voorbij, o maar toch nog niet helemaal voorgoed voorbij. Gelukkig biedt Gospodinov geen hapklare antwoorden, maar hij toont wel aan dat vluchten in een verleden een even futiele en misschien zelfs gevaarlijke, als menselijke bezigheid is.