Een overbodige vrouw om van te houden

In het door talloze conflicten belaagde Beiroet woont haar hele leven lang Aalia, die op een dag haar bestaan onderzoekt naar bewijzen voor haar overbodigheid. Als nu her en der discussie plaatsvindt over inclusiviteit, lees ik “De overbodige vrouw” van Rabih Alameddine, die als man in de huid kruipt van een 72-jarige Beiroeti. En wel zo dat ik het huiveringwekkende, realistische epos van een feitelijk geëmancipeerde Arabische vrouw tot het einde geboeid en ontroerd lees.
Zij groeit op als het “lelijke eendje”, dat nooit een zwaan wordt en verzot op lezen verschuilt zij zich achter en in de boeken, tot irritatie van haar familie.
“Lezen is slecht voor je ogen. Je zult al snel aan een bril toe zijn, dat zal je nog minder aantrekkelijk maken”.
Dat doet pijn.
“Herinneren is de kwaadaardigheid, die zich aan mij te goed doet”.
Men dwingt deze trotse en eigenzinnige vrouw tot een (kort) huwelijk met een man die tot overmaat van ramp ook nog impotent is en dan duikt de cynische humor van de auteur op, want pas op zijn sterfbed heeft hij een erectie. Die ondertoon van cynisme is voortdurend aanwezig in haar kritische zelfonderzoek, waar ze ook haar uiterlijk, kapsel, kleding, en de moeizaamheid van haar relaties bij betrekt. Er is één verweerde en verwaarloosde spiegel in haar huis.
Gescheiden verdient zij haar brood als beheerder van een boekwinkeltje, waar ze de tijd vooral lezend doorbrengt. Ook daar schuilt zij tussen en in de boeken, hetgeen verklaart dat zij de ervaring van haar leven steeds toetst aan die van schrijvers uit de wereldliteratuur. Hier strooit de auteur kwistig met citaten van Proust, Schopenhauer, Sartre, Joseph Roth en vele anderen. Met weemoed denkt Aalia aan haar trouwste vriendin Hannah, waarvan in de loop van het verhaal de aard en afloop van die relatie aan het licht komt. Uit zelfverdediging voor rondrovende milities wil zij een wapen. In een aangrijpende scène met een vroegere beschermeling komt zij aan een Kalasjnikov.
Na haar gedwongen pensionering, de eigenaar verkoopt de boekhandel, “gunt” zij zichzelf jaarlijks één eigen vertaling in het Arabisch van een meesterwerk uit de wereldliteratuur. Waarom doet zij dat en verkoopt zij die niet? Vragen die een antwoord krijgen. In haar overdenkingen filosofeert zij over vele onderwerpen: “Waarom wil men altijd de oorzaak van gedrag zoeken”; “Wat is de bevrijdende kracht van kunst”.
Haar familie maakt geen deel meer uit van haar bestaan, tot haar broer en schoonzuster met haar moeder komen aanzetten omdat het nu haar beurt is voor moeder te zorgen. Bij de confrontatie met Aalia begint haar moeder keihard te gillen, het hele huis in rep en roer, op gezag van de huisbazin, die het voor Aalia opneemt vertrekt de familie onverrichterzake. Dat incident laat haar niet met rust en zoekt zij de familie zelf op voor het antwoord op de vraag waarom haar moeder zo gilde, dan volgt een ontroerende scène.
Messcherp is haar opinie over de Israëlische actie op Beiroet in 1982, waar met bombardementen de infrastructuur voor de elektriciteits- en watervoorziening mikpunt waren. Zij bombardeerden zelfs de Joodse synagoge van Beiroet!
Met de overige bewoners van appartementen in haar huis heeft zij een afstandelijke relatie, want wie zou met haar om willen gaan, hoewel enige arrogantie haar niet vreemd is.
Als haar appartement getroffen wordt door een lekkage en haar zorgvuldig bewaarde vertalingen voor een deel nat zijn, letterlijk haar levenswerk, ontfermen de medebewoners zich liefdevol over haar en voelt zij zich tot haar verbazing als voorbeeldige eenzaat opgenomen in een gemeenschap.
Aalia richt zich met haar herinneringen rechtstreeks tot de lezer en de realistische, concrete stijl van het verhaal, zonder overdreven sentiment bij de weergegeven wreedheden zuigt mij in het verhaal en maakt dat ik meer en meer van deze overbodige vrouw ga houden.
Dit werk kent vele thema’s: de positie van de vrouw in de Libanese maatschappij, familieverhoudingen, de relatie man tot vrouw, emancipatie, overleven in oorlogstijd, informele economie bij schaarste, kritische zelfreflectie, de liefde tussen vrouwen, identiteit, religie. Het lukt de schrijver deze onderwerpen vloeiend in het verhaal te weven. Een knap staaltje.
Zijn meesterschap heeft de auteur mede bewezen in zijn andere werk, waaronder het in 2021 bekroonde “The Wrong End of the Telescope” met de Pen/Faulkner award voor fictie.

De actualiteit, waarin wij getuige zijn van de oorlog in Oekraïne, verleent dit boek nog meer betekenis voor inzicht in het drama oorlog voor de burgerbevolking.