Zorgvuldig lezen geeft het gevoel dat je een deel van de familie aan het worden bent

Natalia Ginzburg wordt in 1916 geboren als Natalia Levy in Palermo. Ze schrijft dit boek met de hand in een mooi regelmatig schrift dat bewaard is gebleven. Ze schrijft het naar eigen zeggen in de herfst van 1962 in twee maanden tijd. Ze is dan 46 jaar. Daarna is er waarschijnlijk nog een aantal maande aan geschaafd door de uitgever en haar, want het verschijnt pas in mei van 1963.
De titel zegt het al: een lexicon van familiewoorden. Ze kiest voor de beschrijving van de taal van haar familie. In iedere enigszins afgesloten gemeenschap ontstaan op den duur eigen woorden en begrippen, die door buitenstaanders niet zomaar duidelijk worden. Voor haar is het duidelijk dat als ze in het donker een zinnetje uit de familie zou horen, dan zou ze direct weten dat het familie is, ook al zou ze de ander niet kunnen zien. Door de herhaling in verschillende omstandigheden kreeg ik langzamerhand toch gevoel voor de bedoelingen van het verhaal. In Italië heeft het boek zo’n 55 drukken gekregen, wat wijst op het humoristische en speelse van de taal van het boek. Hier in Nederland heeft het net een nieuwe vertaling gekregen en dat is de tweede keer dat het boek verschijnt.
Het vertalen van al die familiewoorden naar het Nederlands is een hels en eigenlijk onmogelijk karwei geweest. De vertaler wordt geprezen, maar eigenlijk is het onmogelijk om het goed te doen. Het familiejargon komt in het Nederlands bij een letterlijke vertaling niet echt uit de verf. Om een idee te geven van de moeilijkheid is als we bargoense woorden naar de Italiaanse dieventaal moet vertalen kan dit nooit in één woord. Een vertaler zou een Nederlandse variant van het boek kunnen maken door Amsterdams met woorden uit het Maastrichts en de Hindeloper taal moeten gaan schrijven. Maar dan blijft over dat het wel over gebeurtenissen in kader van de Italiaanse geschiedenis in de jaren dertig van de vorige eeuw gaat.
Terug naar de taal van de familie in het boek. Haar vader bijvoorbeeld kwam uit Triëst en had allerlei accenten en woorden daarvandaan meegenomen. Zo zou ik het woord van de vader, die iedereen dom lijkt te vinden omdat hijzelf zo knap is (hij was hoogleraar in de biologie aan de universiteit van Turijn) eerder als domkop of ezelskop vertalen in plaats van als ezel. De sporen van dom in het woord zijn verdwenen bij de vertaling. Uit de vertelling komt naar voren dat dit scheldwoord in de falie geen indruk meer maakt, de vader dondert en brult, maar niemand reageert er meer op.
Haar moeder en haar oma hadden ook vaste uitdrukkingen en zinnen. De vertaler gebruikt daarvoor bijvoorbeeld ‘sjtinkt’.
Haar broer had een zinnetje dat vertaald is als ‘het (de) strant aan de kant van de hant’. Dat is heel leuk voor ingewijde kinderen die weten dat de a eigenlijk een o moet zijn. Als je geen deel uitmaakt van de familie zul je dit zinnetje niet zomaar begrijpen en dat verhoogt het plezier van de ingewijden uiteraard.
Natalia Ginzburg geeft nergens een oordeel over de familie in haar beschrijving van de familietaal. Ze lijkt zo maar wat op een babbeltoon te vertellen. Haar mentor schijnt haar op deze manier van schrijven te hebben gewezen. Het knappe is dat deze biografie daardoor nooit een saaie opsomming van feiten uit het leven van Natalia Ginzburg wordt. In haar beschrijving van de familietaal komen zijdelings allerlei historische gebeurtenissen voorbij. Het gaat om een joodse familie (al is de moeder katholiek) die zich sterk afzet tegen Mussolini. Dit heeft tot gevolg dat er regelmatig invallen komen van de politie om bewijzen te vinden van dat antifascisme. Ook gaan de mannelijke familieleden stuk voor stuk naar de gevangenis waar ze dan later weer uitkomen, geheel verfomfaaid en uitgehongerd. En sommigen moeten naar het buitenland vluchten om aan vervolging te ontkomen. Haar eerste echtgenoot sterft zelfs door marteling in gevangenschap.
Die geschiedenis lijkt zich vandaag de dag in veel dictatoriaal geleide landen te herhalen.
Het bijzondere is dat Natalia Ginzburg op de een of andere manier er steeds in slaagt in haar beschrijving een soort naïviteit te behouden waardoor ze met een zekere ironie en humorvol over de meest vervelende gebeurtenissen bericht. In de beschrijving is ze steeds het jongste kind, dat in huis over het hoofd wordt gezien als het om maatschappelijke beslissingen gaat. Hoogstens roept ze ergernis bij haar vader op omdat die niet gehinderd wil worden in zijn bezigheden. Wat hij in zijn hoofd heeft moet gebeuren en de hele familie moet gehoorzamen. Zo gaan ze elke vakantie de bergen in omdat de vader dat het mooiste vindt. Natalia is niet in staat om hem op de zware bergschoenen te volgen en dat levert haar de door haar vader vaak uitgesproken scheldnaam ‘kluns’ op.
Het is een bijzonder boek en het blijkt veel discussie op te roepen in Italië. Er zijn mensen boos op Natalia Ginzburg en er zijn er die haar verdedigen. Als het boek uitgelezen is blijkt er nog een heel stuk te komen over alle interpretaties uit de loop der jaren. Er blijkt dan ook dat Natalia Ginzburg een heel bijzondere regel heeft gehanteerd door consequent in de onvoltooid verleden tijd dingen op te schrijven, waardoor het kinderlijke en onnozele naar voren komt. Denk aan kinderen die ‘schooltje’ of ‘vadertje en moedertje’ spelen. Die spreken steeds bij het afspreken in de onvoltooid verleden tijd: ‘en dan ging jij naar de bakker en dan zag je daar de moeder ...’ terwijl ze dat nog gaan doen. En anderzijds hanteert ze consequent over gebeurde feiten in de voltooid verleden tijd.
De uitleg maakt gebruik van vele commentaren uit vele landen, waar steeds iets uitgepikt wordt. Ik vond het moeilijk om de draagwijdte van al die kleine stukjes ‘bewijs’ voor een bepaald standpunt te ervaren en was daardoor ook niet echt in staat dat standpunt te beamen..
Ik vind het een goed boek, maar mij sprak de geschiedenis van een antifascistische familie ten tijde van Mussolini en de gevolgen voor die familie meer aan dan het taaleigene van de familie. De vader en moeder zijn haast tegenpolen, maar vormen toch een koppel die de familie door de tijd heen bijeen heeft gehouden. Het lukt Natalia Ginzburg om de familie toch als één geheel te bewaren, terwijl er wel degelijk scheidingen in de verhoudingen plaatsvinden en beschreven worden.