De zwarte poel – waar herinnering modder wordt

Wat gebeurt er als jeugdherinneringen en onverwerkt trauma elkaar kruisen op een erf vol roest, bramen en pauwen? De zwarte poel van Jan Vantoortelboom laat zien hoe diep vriendschap, verlies en geheimen iemands leven kunnen tekenen. Vanaf de eerste bladzijde word je ondergedompeld in een rauwe, zintuiglijke wereld waarin het verleden nooit echt verdwijnt, en het landschap zelf getuige lijkt van wat mensen proberen te vergeten.

“Ik herkende zijn silhouet meteen, ook al had ik hem in geen jaren gezien: de plankerigheid, de onbeholpenheid waarmee hij stond, haast sullig. (…) Na de lagere school was ik hem uit het oog verloren. In die tijd liep hij traag en stroef, een weerstand in de benen, alsof er in zijn lichaam een oud motorblok met versleten tandwielen verborgen zat dat hem aandreef.”
Met die eerste zinnen introduceert Vantoortelboom Lou Verbrugghe, gezien door de ogen van Ko Wissers. Wat volgt, is een meeslepende reconstructie van een jeugd die zich afspeelde op de vervallen boerderij van Adrie Vermeulen, een excentrieke en koppige Zeeuwse boer. De roman, geïnspireerd op de echte hoeve van Adrie van der Meulen in ’s-Heer Abtskerke, speelt zich af in een landschap van polderklei, veedrinkputten, meidoornheggen en kromme fruitbomen.

Ko, de ik-verteller, kijkt terug op het verleden. Zijn jeugdvriend Lou is overleden, maar diens dood werpt hem onherroepelijk terug naar de dagen van modder, brommers en geheimen. Lou wilde “geresomeerd” worden — opgelost in een warme vloeistof, om daarna via het riool naar zee te verdwijnen. “En soepel als een watergeest glijd ik door de stront van Goes naar de vrijheid,” zei hij. Zo grotesk als die wens klinkt, zo typerend is ze voor de mengeling van tragiek en zwarte humor waarmee Vantoortelboom zijn personages tot leven wekt.

Veerkracht in eenzaamheid
Lou is in de kleuterklas al een buitenbeentje. Ko herinnert zich hoe hij voor het eerst door medelijden werd overvallen toen Lou voor de klas werd vernederd. Lou veert terug, maar blijft een kind dat niet in het systeem past. Lydia, Ko’s vrouw en docente Nederlands, noemt hem later “zo’n kind bij wie altijd de verkeerde knoppen worden ingedrukt.”

Ze ontmoeten elkaar weer op Adries boerderij. Vanaf dat moment ontstaat er een hechte, zij het ongelijkwaardige vriendschap, die duurt tot aan de dood van Lou. Lou’s leven verloopt grillig: pleeggezinnen, ruzies, grof taalgebruik.

Het onverzettelijke landschap
Adrie is een man die tegelijk fascineert en afschrikt. Zijn boerderij is een wirwar van verroeste machines, overwoekerde rommel en pauwen die hem als levende barometers volgen. Als hij naar ze kijkt weet hij of het gaat regenen of niet. Hij weigert elke vorm van modernisering, verzet zich tegen de ruilverkaveling en jaagt ambtenaren van de gemeente (“het centrum der onderdrukking”) van zijn erf. Zijn wereld is verzet in zijn zuiverste vorm — tegen verandering, tegen orde, tegen tijd.

Voor jongeren als Ko en Lou is zijn erf een paradijs. Ze leren er sleutelen aan brommers, bouwen kampvuren. Maar Adrie is ook een moreel kompas: iemand die leert dat overleven betekent dat je je wortels niet verloochent. Het erf en de poel worden symbolen van standvastigheid in een wereld die voortdurend probeert te herschikken wat ooit was. Voor Ko wordt dit landschap een ankerpunt in de chaotische stroom van herinneringen, verlies en schuld.

Trauma, schuld en zwijgen
De zwarte poel is een roman over schuld en het gewicht van wat niet wordt uitgesproken. “Je mag nooit met iemand praten over wat er is gebeurd,” zegt Adrie, nadat hij Ko uit de poel heeft getrokken. Die zin resoneert door het hele boek. De modder van de poel staat voor het onuitgesprokene — dat wat mensen in zich dragen, maar nooit kunnen schoonspoelen.

Ko’s volwassen leven is doordrongen van die verdrongen schuld. Hij werkt bij Jobse Onions — een subtiele vondst, want laag voor laag wordt bij hem de ui afgepeld tot aan de pijnlijke kern. Vantoortelboom maakt die psychologische gelaagdheid voelbaar via kleine, symbolische details: een aansteker die telkens terugkeert, een vonk die iets aanwakkert dat beter rusten kan.

Lou’s dood, zijn groteske wens om opgelost te worden, en Ko’s schuldgevoel worden samen een meditatie over de vraag of iemand ooit echt kan verdwijnen — of herinnering altijd blijft kleven, als modder aan je voeten.

Magisch-realistische stemmen
Opvallend zijn de passages waarin twee zussen, Elodie en Louise, vanuit een bovenaards perspectief spreken. “Wij zijn het geheugen. Het is onsterfelijk,” zeggen ze. “Jullie hebben een geheugen, maar dat is verwaarloosbaar, eerder een last, een indruk van het moment dat wordt vastgelegd, net zoals jullie graag foto’s nemen.” Deze magische stemmen lijken schikgodinnen die de draden van het lot weven, en tillen de roman boven het puur realistische uit. De stemmen uit de hemel verlenen de roman een mythische dimensie — alsof het landschap zelf het geheugen van de doden draagt.

De boerderij is een levend organisme, een plek waar tijd stolt. De pauwen, met hun argusogen en indringende kreten, zijn spiegels van Adries trots. De poel, diep en donker, is het hart van het verhaal: een spiegel waarin iedereen zijn eigen schuld en verlangen ziet. Alles op het erf ademt onverzettelijkheid — maar ook verval. De zwarte Poel is ook een metafoor voor wat er zich in het hoofd van Ko afspeelt. Er is iets tragisch gebeurd en daar heeft hij deel aan.

Aarde, vlees en geest
Vantoortelboom schrijft zintuiglijk. Zijn taal is doordrenkt van geur, tast en klank: de stank van een schoteldoek, het gekras van metaal, het modderige zuigen van de poel. Hij maakt de Zeeuwse klei bijna voelbaar. De wisseling tussen praktische observaties en poëtische momenten — zoals de vergelijking van Lou met een insect dat houvast zoekt — versterkt de authenticiteit en emotionele impact van het verhaal.

De roman beweegt zich tussen ‘toen’ en ‘nu’, tussen realiteit en verbeelding. De gefragmenteerde structuur weerspiegelt hoe herinneringen werken: schoksgewijs, zinderend, vol gaten. Vantoortelboom houdt het verhaal op spanning om er aan het slot een onverwachte wending aan te geven.

De poel als geheugen
De zwarte poel is een roman over hoe het verleden nooit echt verdwijnt. Over hoe een landschap, met zijn modder, roest en vogels, het geheugen van de mens draagt.

Vantoortelboom heeft een wereld geschapen waarin de grenzen tussen schuld, liefde en waanzin vervagen. Hij heeft een literair landschap geschapen dat blijft naklinken als het geschreeuw van pauwen in de avondlucht.

—

Voor het eerst gepubliceerd op Boekenkrant.com

Leesadvies voor jongeren
De zwarte poel van Jan Vantoortelboom voert je mee naar een duister erf vol geheimen, waar vriendschap, schuld en het verleden botsen. Een beklemmende roman die je niet loslaat.