Nibelungenlied

Leesjaar 11 juni 2021
Nibelungenlied
Vertaald door Jaap van Vredendaal
Boom (Amsterdam) 2011

Er zijn verschillende wegen die mij naar het middeleeuwse epos Nibelungenlied hebben geleid. Der Ring des Nibelungen, de operacyclus van Richard Wagner, was de eerste. Al baseerde Wagner zijn magnum opus maar gedeeltelijk op het Nibelungenlied. De televisiefilm Ring of the Nibelungs uit 2004 is al meer gebaseerd op het epos, maar ook op de verwante Noorse Völsunga-saga. Tot slot werd het verband tussen dit epos en andere Middeleeuwse epen, sagen en mythen tijdens de studie Geschiedenis netjes ingekaderd. Deze drie bronnen waren de reden om Nibelungenlied jaren geleden aan te schaffen, maar ze waren niet sterk genoeg het ook direct te verorberen.

Het Nibelungenlied neemt ons mee naar het aan de Rijn gelegen Worms. De koene Siegfried klopt er bij koning Gunther aan. Hij wil het hart van diens prachtige zuster Kriemhilde veroveren. Dat moet op keurige hoofse voorwaarden. Siegfried en Gunther trekken eerst op tegen de Saksen en nemen het vervolgens in IJsland op tegen de onverslaanbaar geachte Brunhilde. In haar ziet Gunther zijn ideale bruid, maar ze moet eerst door hem overwonnen worden. Daar helpt Siegfried hem een handje bij met behulp van een tovermantel die hem onzichtbaar maakt. De bruid is binnen. Terug in Worms zal er een dubbele bruiloft zijn, want Kriemhilde trouwt er ook, met Siegfried.

De huwelijksnacht van Gunther en Brunhilde wil niet vlotten en ook hier helpt Siegfried met zijn tovermantel. Hij neemt daarbij een ring en gordel van Brunhilde. Deze geeft hij later aan zijn eigen vrouw. Dat Kriemhilde zich als koningin gedraagt valt volkomen verkeerd bij Brunhilde, er ontstaat een machtsstrijd tussen de dames, waarvan Siegfried uiteindelijk het slachtoffer wordt. Als Kriemhilde met de gestolen ring van Brunhilde aantoont, dat het niet Gunther was, maar Siegfried, die als eerste de liefde met haar bedreef, is het pleit beslecht. Siegfried moet dood. Kriemhilde geeft aan de zalvende en schmierende Hagen, vazal van Gunther, de zwakke plek van Siegfried te kennen. Vervolgens lokt Hagen Siegfried mee op een jachtpartijtje. In het bos wordt hij met een speer, geworpen op de plek in zijn rug die Kriemhilde keurig op zijn mantel gemarkeerd had, geveld.

In het tweede deel van het Nibelungenlied is Kriemhilde geïsoleerd zonder de macht van Siegfried en de rijkdommen van de door hem gevonden schat van de Nibelungen. Ze wordt uitgehuwelijkt aan koning Etzel van de Hunnen. In het koninkrijk aan de Donau zint ze op wraak. Ze nodigt haar broers en specifiek ook Hagen uit om haar op te komen zoeken voor een feest aan het hof. Hagen verneemt van waarzeggers dat niemand, behalve de priester, de tocht zal overleven. Het duurt dan ook niet lang voordat de vijandigheden uitbreken en velen het leven laten. Loyaliteit en eer gaan daarbij boven familiebanden. Alleen Gunther en Hagen leven nog. Omdat Hagen, zolang een van zijn heren nog leeft niet wil zeggen waar hij de schat van de Nibelungen heeft verstopt, wordt Gunther door Kriemhilde een kopje kleiner gemaakt met het zwaard van Siegfried. Als hij daarna nog altijd zwijgt, sterft ook hij door het zwaard. Zelfs Kriemhilde haalt het einde van het epos niet om van haar wraak te kunnen genieten. Zij wordt door wapenmeester Hildebrand in stukken gehouwen.


Terecht of onterecht gelezen?

Ik ben een liefhebber van middeleeuwse verhalen, dus het Nibelungenlied was bij voorbaat al aan mij besteed. Dergelijke verhalen, of elementen daaruit, komen in de hedendaagse cultuur nog altijd terug. De verbondenheid van dergelijke verhalen is ook interessant. Het zijn verhalen die doorgaans al veel ouder zijn dan de oudst bekende geschreven teksten. Ze werden mondeling voorgedragen, aangepast en doorgegeven. Hoe het Nibelungenlied verwant is aan het IJslandse Edda en de Noorse Völsunga-saga komt in de inleiding goed aan bod. Zo wordt duidelijk hoe het Nibelungenlied past binnen de literaire wereld van de middeleeuwen. De uitleg over de volken, die in het epos een rol spelen. en op welke historische figuren de personages uit het epos gebaseerd kunnen zijn is verhelderend. De ontstaansgeschiedenis van het verhaal wordt beknopt en overzichtelijk weergegeven. Het boek wordt afgesloten met nuttige achtergrond informatie en een verklaring bij de vertaling, die de keuzes van de vertaler inzichtelijk maakt.

De vertaling leest makkelijk weg, maar doet soms wat erg aan sinterklaasrijm denken. Dat heeft te maken met de keuze van de vertaler om het originele rijmschema (aabb) en de structuur van de tekst te volgen en geen hedendaagse prozavertaling te maken. Het zou bij deze vorm misschien van toegevoegde waarde zijn om de originele Middelhoogduitse tekst bij te voegen, zoals bij andere uitgaven ook wel is gedaan. Het zal, naast het feit dat weinig lezer die taal zullen beheersen ook een kostenoverweging zijn geweest om dat niet te doen. De noten zijn van toegevoegde waarde, ze laten onder andere zien hoe dergelijke verhalen in de middeleeuwen werden verteld, dus waarom stukken voorgeschiedenis, die wel belangrijk zijn voor het verloop, niet worden beschreven. Ze werden bij het middeleeuws publiek als bekend verondersteld, er was dus geen noodzaak ze te herhalen.

Het Nibelungenlied blijft gezongen worden, ik zal het zeker nog eens herlezen. Voor lezers die geïnteresseerd zijn in de bron van veel Hollywoodfilms, hedendaagse romans of megalomane opera’s van weleer, moeten zeker eens een middeleeuws epos als dit lezen.

Mooiste zin

Daar verscheen de lieflijke, zoals het morgenrood breekt door duistere wolken.