Eenvoudig en complex tegelijk

De vlakte van Gerard Murnane is een boek dat je zult liefhebben of verafschuwen. Bereid je voor op een bevreemdende leeservaring die traagheid en aandacht vereist – kwaliteiten die niet iedereen zal kunnen opbrengen. Bij langzaam lezen en herlezen, openbaart zich een aangename cadans in de zinnen, een ritme dat steeds hogere abstractieniveaus bereikt.

Voor de liefhebbers van boeken die buiten de 'gewone' lijntjes kleuren, is dit een absolute aanrader.

Het meest toegankelijke deel van het boek is het voorwoord van Wim Boevink en de briefwisseling achteraan. Teju Cole, een bewonderaar van Murnane, vraagt in een brief: 'Hoe bent u tot die gewoonte van nauwkeurig beschrijven gekomen?' Murnane besteedt twee dagen aan het beantwoorden van deze vraag, wat een fascinerend inzicht biedt in zijn schrijverschap.

EEN EENVOUDIG PLOT

Het verhaal is op zichzelf eenvoudig. Een filmmaker besluit naar de vlakte te reizen om tijd door te brengen met de plainsmen, de bewoners van de vlakte, en een documentaire te maken die de vlakte op een unieke manier vastlegt.

'Twintig jaar geleden, toen ik voor het eerst op de vlakte aankwam, hield ik mijn ogen open. Ik zocht naar iets in het landschap wat leek te wijzen op een diepere betekenis onder het oppervlak.
... Maar ik herinner me nog wel een reeks dagen waarin het vlakke land om me heen steeds meer een plek leek die alleen ik kon doorgronden.'
'... dat ieder mens in zijn hart een reiziger in een onbegrensd landschap is. Maar zelfs de plainsmen (die geleerd moesten hebben verre einders niet te vrezen) zochten naar herkenningstekens en wegwijzers in dit verontrustende domein van de geest.'


De eenvoud van het plot staat in schril contrast met de complexiteit van de thematiek. De vlakte fungeert als een metafoor voor de menselijke geest. Kun je een ander echt leren kennen of doorgronden? Of is onze geest meer een plek die alleen wij kunnen doorgronden? Voor Murnane is de geest als een ruimte, een vlakte, oneindig en onbegrensd. Soms eentonig, soms plat, kaal en afschrikwekkend, soms heuvelachtig, met her en der bomen, vee, misschien een heuvel. Niets blijft eindeloos hetzelfde. Onze geest niet, het leven niet.

De vlakte wordt bewoond door aristocratische landeigenaren - het doet sterk denken aan een feodale structuur - die geregeld samenkomen in bars en hotels en onder veel drinken de hele nacht discussiëren en filosoferen over hun geschiedenis, de vlakte, hun jeugd, kunst. Kunstenaars, dichters, schrijvers, en geschiedkundigen dingen ernaar om in dienst genomen te worden door zo'n landeigenaar, hun beschermheer. Ze krijgen dan een royale toelage en nemen hun intrek in het grote landhuis vol boeken en labyrintische gangen en krochten. Daar mogen ze hun eigen visie of de geschiedenis van de familie van de landheer vormgeven. Vooral kenners van emblemen en heraldiek zijn erg in trek. De landeigenaars zijn grillig, onvoorspelbaar en veranderlijk, net als onze geest en het leven zelf.

Het lukt de ik-persoon om in dienst genomen te worden. Vanaf dan brengt hij twintig jaar door in het huis van zijn beschermheer dat als decor dient voor zijn film.

SAMENVATTING

Murnane gebruikt de vlakte als een krachtige metafoor voor de menselijke geest, waarbij hij de complexiteit en veranderlijkheid van onze gedachten en emoties verkent. De aristocratische landeigenaren en hun beschermheerschap van kunstenaars weerspiegelen de grilligheid en onvoorspelbaarheid van het leven zelf.

Wat maakt dit boek complex?

De openingszin (citaat bovenaan) zette me aan om in elke zin een diepere laag of betekenis te zoeken. Maar probeer het boek vooral niet te begrijpen of betekenis te geven aan wat je leest. Dat is namelijk een manier waarop het boek niet werkt. Pas toen ik kon loslaten, lukte het me om verder te lezen. Lees het meer als poëzie die soms onbegrijpelijk en ongrijpbaar is. Laat je weerstand los en gaandeweg zullen zaken duidelijker worden.

Veel blijft onbenoemd en in het ongewisse. Zo komen we de naam van de hoofdpersoon niet te weten, wat een afstandelijk en bevreemdend effect heeft.

Deel 2 gaat dieper in op het concept van Tijd. Voor Murnane is de tijd als een vlakte, die samenkomt of terugwijkt bij de plainsmen, als een vertrouwde maar ontzagwekkende vlakte.

'In het stadje dat ik op zekere middag bereikte, viel me een bepaalde manier van spreken en kleden op die me ervan overtuigde dat ik ver genoeg was gekomen. De mensen daar waren niet helemaal de karakteristieke plainsmen, de vlaktebewoners die ik in de afgelegen centrale districten hoopte aan te treffen, maar het was voldoende te weten dat voor me meer vlakten lagen dan ik al doorkruist had.'

Het boek bevat veel tegenstellingen, zoals in bovenstaand citaat. De hoofdpersoon denkt ver genoeg te zijn gekomen na veel reizen, maar de laatste zin suggereert dat hij nog niet eens halverwege is, want er liggen nog meer vlakten voor hem dan hij al heeft doorkruist.

Dit maakt de zinnen niet eenvoudig te vatten. Vaak gaat het over het onaf zijn, het onvoltooide, of iets dat mogelijk was en had kunnen zijn maar niet is. In het tweede deel van de zin wordt vaak tenietgedaan wat in het eerste deel werd gesuggereerd of opgewekt. Niets lijkt zeker of vast te staan. Veel is 'misschien', 'mogelijk' of 'zou kunnen'.

WAAROM DIT BOEK LEZEN?

De vlakte heeft een aantrekkelijke, rustige cover die meteen de aandacht trekt. De auteur, Gerard Murnane, wordt al ruim tien jaar genomineerd voor de Nobelprijs, hoewel ik nog nooit van hem had gehoord. Hij heeft niet veel boeken geschreven en dit is het eerste dat in het Nederlands verschijnt, wat mijn nieuwsgierigheid wekte.

Murnane gebruikt geen computer, bezoekt nooit musea en komt zelden in bioscopen. Hij typt zijn romans met één vinger op een typemachine, omdat dat tempo het beste bij zijn gedachtegang past. Toen ik dit las, was ik meteen verkocht. Een roman van zo'n bijzondere schrijver kon ik niet laten liggen en ik heb het boek meteen aangeschaft.

'Het leek alsof iedere plainsman zich wilde voordoen als de enige bewoner van een gebied dat alleen hij kon duiden. En ook wanneer een man over zijn persoonlijke vlakte sprak, leek hij zijn woorden te kiezen alsof zelfs de eenvoudigste daarvan niet tot een gedeeld vocabulaire behoorden maar hun betekenis ontleende aan de wijze waarop de spreker ze gebruikte.'

Ik zie De vlakte, eerder een novelle, als een soort poëzie in romanvorm met een grote filosofische lading.