Is je broer dood of is de dood je broer?

Hoe ga je om met het verlies van een geliefde? Jas in De avond is ongemak wordt er al op jonge leeftijd mee geconfronteerd. Marieke Lucas Rijneveld beschrijft in een beklemmende en zeer ongemakkelijke roman hoe een gereformeerd boerengezin langzaam maar zeker steeds verder uit elkaar dreigt te vallen.

Het is winter wanneer de oudere broer van Jas, Matthies, zijn schaatsen pakt en eropuit gaat. Hij komt alleen niet meer terug. Het zin, dat ooit bestond uit zes leden, gaat verder met vijf leden: pa en ma, Jas, Obbe en Hannah: ‘Maar ik kon haar niet vertellen dat Matthies eeuwig zou slapen, dat we vanaf nu alleen een kijkvenstertje in onze harten zouden hebben waarin onze broer opgebaard lag, en buiten oma van de lichte kant kenden we niemand die eeuwig sliep, op den duur stonden we allemaal weer op, ‘zo de Heere wil wij leven’, zei oma van de zware kant vaak daarover, zij had bij het ontwaken last van stramme knieën en een slechte adem, ‘alsof ik een dode mus heb ingeslikt.’’
In het tweede en derde deel van het verhaal verandert het leven van Jas langzamerhand. Zij wordt ouder en groeit op in een boerengezin waarin ellende en rouw de overhand spelen. Haar moeder takelt steeds verder af, haar vader kan zijn verlies geen plaats geven en Obbe zoekt een uitweg in seksueel overschrijdend gedrag. Jas probeert in alles te ontwikkelen, maar krijgt geen eigen ‘ik’. Haar jas vormt haar kracht en beschermingsmiddel, maar tegelijkertijd remt het haar. Wanneer de MKZ toelaat op de boerderij lijkt ook vader zijn laatste redmiddel kwijt te raken. Het gezin – met Jas voorop – lijkt verloren.

‘Beklemmend’ is het woord dat bij uitstek geschikt is om De avond is ongemak samen te vatten. Nog voor de lezer goed en wel kan bevatten wat er in de eerste hoofdstukken plaats heeft gevonden, neemt Rijneveld je mee in het leven van de familie. Ze schetst een prachtig authentiek gereformeerd boerengezin dat voor eenieder herkenbaar is: er wordt gewerkt, het geloof staat voorop, maar stiekem Lingo kijken mag en problemen houden we binnen de muren.
Binnen die wereld laveert Jas, een sterk getypeerde hoofdpersoon. Goudeerlijk als ze als kind is, kijkt ze naar de wereld: ‘Vader had hen en boer Evertsen en Janssen gekozen om de eikenhouten kist de lijkwagen in te tillen en even later de kerk in, onder het zingen van lied 416, dat begeleid werd door het muziekgroepje van Matthies waarin hij jarenlang schuiftrombone had gespeeld, en het enige wat die middag klopte was dat helden op schouders werden gedragen.’ Haar onschuldige blik op de wereld vertroebelt en vergrijst langzaam. De kinderlijke onschuld maakt plaats voor een niet-gevormde ik. De lezer ziet haar zoeken en rouwen, maar kan niet ingrijpen. Jas ziet geen grenzen tussen goed en kwaad, accepteert seksueel overschrijdend gedrag en weet zelf niet hoe een grens te trekken. Tegelijkertijd vraagt ze om hulp. Ze weet niet wie ze is, waar ze voor staat en hoe ze moet laveren in deze wereld die niet de hare is: ‘Daarom omhels ik ook nooit vanuit mezelf: ik weet niet welk geheim ik weg wil geven.’

Naarmate het verhaal vordert, krijg je als lezer een gruwelijk gevoel. Jas is geen eigen meisje meer. Ze kent geen grenzen, mist elke vorm van liefde en weet niet meer hoe om te gaan met zichzelf en anderen. Met prachtige vormen van beeldspraak, sprekende gedachtegangen en beklemmende gebeurtenissen laat Rijnveld iedere lezer met een brok in zijn of haar keel achter. De avond is ongemak is ongemak. En juist dát maakt dit debuut tot een pareltje.