Dit boek over de oorlog zouden wij ook allemaal moeten lezen

Een vrouw komt bij de priester en vertelt dit verhaal: ‘Een moeder heeft twee dochters. Het is oorlog, het is een strenge winter en er is geen eten. Wanneer haar dochtertje sterft van de honger, legt ze haar dode lichaam op de koude plek tussen binnen- en buitenraam. En elke dag snijdt ze een plakje van haar lijf. Daarvan maakt ze soep voor haar andere kind, zodat zij de oorlog wel overleeft. Is dat een zonde? Is het liefde?’

Een oude vrouw vertelt deze anekdote, te gruwelijk om te bevatten, in de documentaire 900 Dagen over het Beleg van Leningrad (online te bekijken) van de Nederlandse filmmaker Jessica Gorter. Bij het Beleg van Leningrad was de stad (nu bekend als Sint-Petersburg, er woonden toen drie miljoen mensen) van september 1941 tot januari 1944 omsingeld door de Duitsers en daarom hadden de bewoners 900 dagen lang geen aanvoer van eten en drinken. In de strenge eerste winter (het vroor dertig, veertig graden) vielen allerlei voorzieningen weg, zoals elektriciteit en stromend water. Naar schatting een miljoen inwoners kwam om het leven door honger en kou – het gebeurde regelmatig dat iemand op straat viel en daar gewoon bleef liggen.

Ik zou dit niet eens weten als ik niet een aantal jaren geleden drie keer met school op reis was geweest in St.-Petersburg. We bezochten daar het museum over het Beleg, een andere keer zagen we een remake van de Slag om Berlijn, de heroïsche overwinning van de Russen in hun Grote Vaderlandse Oorlog. (Het gaat over de Tweede Wereldoorlog, maar Russen gebruiken andere termen – zie De omgekeerde wereld, een eerder blogbericht over deze schoolreizen.) De Russen hebben ook een andere kijk op helden en slachtoffers, blijkt uit de eerdergenoemde docu 900 Dagen. Wie het Beleg overleefde – misschien verweesd en alleen, maar toch – is geen slachtoffer, maar een held en mag meelopen in de jaarlijkse parade waar de overwinning gevierd wordt. Dat mag ik vreemd vinden, maar ik vind het ook bijzonder dat we in Nederland zo weinig weten van de Tweede Wereldoorlog in de Sovjet-Unie.

Goed, een lange inleiding om nu bij dit boek te komen: Lena’s dagboek. Het is het dagboek van Lena Moechina, een meisje dat zestien jaar is en in Leningrad woont wanneer de Duitse opmars naar de stad begint in 1941. Haar dagboek begint kort daarvoor, in mei 1941 en eindigt een jaar later, waarschijnlijk omdat ze dan geëvacueerd wordt. Natuurlijk is ze een gewoon meisje van zestien met verliefdheden en vervelende toetsen op school. Maar het boek (dus Lena zelf) vertelt ook vrijwel alles wat je op de wiki-pagina over het Beleg of in de documentaire ook kunt vinden, alleen dan door de ogen van een meisje van zestien dat het op dat moment meemaakt. In de zomer wordt ze opgeroepen om loopgraven te graven; de beschietingen vliegen haar in de stad om het hoofd; ze heeft honger en eet alles om te overleven, waaronder kattenvlees (‘Nee, ik had nooit gedacht dat kattenvlees zo lekker zou zijn, zo mals’) en vleesgelei, gemaakt van behanglijm; ze gelooft ondanks alles in haar vaderland en in een verbetering die er snel zal komen; haar moeder, stiefmoeder/tante en huisgenoot Aka sterven van de honger en ze blijft alleen achter, zeventien jaar oud inmiddels.

Soms voelt ze zich optimistisch, dan weer schuldig omdat ze een beetje eten niet gedeeld heeft, even later filosofeert ze keihard over de voordelen van andermans dood: ‘Of Aka nu doodgaat of niet, het is mij om het even. Maar als ze doodgaat, dan liefst na de 1ste; dan krijgen wij haar bonkaart. Wat ben ik harteloos.’

Het is altijd vreemd om bij een ego-document over de literaire waarde ervan te spreken, maar ik wil toch zeggen dat dit boek elke pagina weer boeit, ook door de schrijfwijze van Lena (en vast een erg goede redactie en vertaling). Af en toe schrijft ze beeldend, dan weer in bekende clichés over lijden voor het vaderland, maar het mooist is het dagboek wanneer Lena eerlijk en direct schrijft over wat ze meemaakt. Enkele citaten:

'Ik griste mijn jas mee, trok die met trillende handen aan, drukte mijn baret op mijn hoofd en snelde naar de schuilkelder. De mensen rolden als erwten de trap af; sommigen sleepten onder hun armen kinderen mee, anderen sleuren oude vrouwtjes mee.'

'De lente staat voor de deur, het wordt warmer, de viezigheid dooit weg, er komt veel werk – straks sturen ze me nog naar het kerkhof, om doden te begraven, vallen ze ons daarmee lastig.'

'Ik heb besloten mijn dagboek nu in een nieuwe vorm te schrijven. In de 3de persoon. Als een verhaal. Zo’n dagboek kun je lezen als een boek.'

Inderdaad stapt Lena dan over op de derde persoon, wat een onwaarschijnlijke afstand opwekt; onwaarschijnlijk omdat je weet dat het nog steeds Lena is die zulke moeilijke dingen meemaakt.

'Ja, het was een goede leerschool geweest, zij het wel een heel harde. En nu ze over dit alles nadacht, zei Lena bij zichzelf: nu weet je het, je zult elke kruimel op waarde schatten en overal de prijs van weten en dat maakt het leven op aarde makkelijker.'

'Op het rekruteringsbureau kreeg Lena te horen dat ze gemobiliseerd werd in de Jeugdluchtbeweging, en ze werd verzocht naar de volgende kamer door te lopen voor de gezondheidscommissie. Lena was zo zenuwachtig dat ze toen men haar naam en vadersnaam vroeg, geen woord kon uitbrengen, geen woord, en ze, hoe ze zich ook probeerde in te houden, uiteindelijk in snikken uitbarstte.'

'Ze moest haar best doen om niet aan eten te denken, hield Lena zichzelf voor, terwijl ze kotsmisselijk werd van die walgelijke leegte in haar maag. Maar niet aan eten denken als ze door de muur heen de primus van de buren hoorde suizen, als ze een pannendeksel hoorde kletteren. Lena hoorde het getinkel van lepels en messen, en kon zelfs horen dat het brood gesneden werd.
Een kwelling om de honger te voelen en het water in je mond te moeten wegslikken.'

Ik weet zeker dat dit boek nog door veel te weinig mensen gelezen is. Koop het, lees het, het is de moeite waard. Bekijk dan ook de docu 900 dagen, zodat je er meer van begrijpt. De Amerikaanse, Duitse, Nederlandse blik op de Tweede Wereldoorlog kennen we uit films en geschiedenisboeken. Maar dit zouden we ook allemaal moeten weten.