Raadselachtige kleine roman vol verwondering over schijn en zijn

Bijna niemand kent nog de Argentijnse schrijver Adolfo Bioy Casares, en de weinigen die hem kennen weten meestal alleen dat hij de vriend en geestverwant was van de geniale Borges, met wie hij ook samen enkele boeken schreef. Toch heeft Bioy Casares veel prestigieuze prijzen gewonnen, en "Morels uitvinding" bracht hem jaren geleden de nodige roem. Naar verluidt was dit boek zelfs een belangrijke inspiratiebron voor "L'année dernière a Mariënbad", de ondoorgrondelijk prachtige en ooit roemruchte, maar eveneens vergeten film van Resnais en Robbe- Grillet. En zelf had ik jaren geleden veel plezier met "Morels uitvinding", maar ik was uiteraard vergeten waarom. Nu echter heb ik het opnieuw gelezen, en weet ik het weer.

In zijn jubelende voorwoord roemt Borges vooral de strakke opbouw en plot van dit boek: het "ontvouwt ons een ware Odyssee van wonderbaarlijke gebeurtenissen die stuk voor stuk besloten te liggen in hallucinaties of symbolen maar met behulp van een fantastisch, maar niet bovennatuurlijk axioma ontcijfert hij ze volledig". De naamloze hoofdpersoon, die om zijn levenslange gevangenisstraf te ontlopen naar een naamloos en onbewoond eiland is gevlucht, wordt inderdaad geconfronteerd met ongrijpbare schijngestalten die wel spoken lijken of hallucinaties. Zo ziet hij ineens twee personen, maar die" waren er opeens alsof ze niet binnengekomen waren, alsof ze alleen in mijn ogen of verbeelding verschenen waren..." Later ziet hij een vrouw, die later "Faustine" blijkt te heten, maar zij ziet hem niet. Ook zij lijkt wel een spookverschijning, of een hallucinatoir wezen uit een andere wereld: "Het was niet alsof ze me niet had gehoord of gezien; het was alsof haar oren niet bedoeld waren om te horen en haar ogen niet om te zien". Misschien mede daardoor wordt de naamloze ik- figuur hopeloos op haar verliefd. Wetend dat zij een niet- bestaand zinnebeeld is, maar inmiddels ook twijfelend aan het realiteitsgehalte van zijn eigen bestaan. Wat een behoorlijk onmogelijk soort liefdesverlangen is, maar wel heel ontroerend.

Een tijd lang zijn wij, net als de hoofdpersoon, ondergedompeld in raadselen, in spookachtige schijnbeelden die we niet kunnen duiden. Daardoor heeft het boek een mooi opgebouwde suspense. Maar op enig moment volgt, zoals Borges in het voorwoord terecht zegt, een fantastisch axioma dat die raadselen ontcijfert. Alleen, dat axioma is zo raadselachtig dat het weer veel raadselen toevoegt, en veel mijmerende reflectie op de poreuze grenzen tussen schijn en zijn of tussen realiteit en drogbeeld. Heel kort gezegd komt het erop neer dat ene Morel een onmogelijke uitvinding heeft gedaan: hij kan momenten uit mensenlevens vastleggen in beeld, geluid, reuk, tactiliteit........in kopieën en projecties dus die niet van echt zijn te onderscheiden. En die projecties hebben dan ook precies de gedachten, gevoelens en sensaties die ze hadden op het moment dat ze werden "gefilmd".... Zodra we dat weten snappen we, net als de hoofdpersoon, dingen die we eerst niet snapten: we begrijpen nu dat Faustine een soort projectie is en dat haar ogen alleen kunnen zien wat ze zagen op het moment dat ze werd "opgenomen". Echter, de wijze waarop ons dat wordt uitgelegd lost dit ene raadsel weliswaar op, maar voegt vele nieuwe raadselen toe. Bijvoorbeeld omdat de hoofdpersoon, speculerend over aard en waarde van Morels uitvinding, zich meer en meer gaat afvragen of en hoe wij dan "realistischer" zijn dan deze projecties. En of ook onze levens niet evenzeer zijn doorregen van ongewisheid, schijn en onwerkelijkheid, aangezien wij evenmin als die projecties onze oorsprong en bestemming kennen. Dat soort overdenkingen leiden tot vragen als: "Moeten wij het eventuele geheim van een grammofoonplaat of wat onthuld wordt wanneer een pick-up aangaat als ik een knopje omdraai, geen leven noemen? Moet ik er nog op wijzen dat ieder leven, ook bijvoorbeeld het leven van Chinese mandarijnen, afhankelijk is van knoppen die door onbekende wezens kunnen worden ingedrukt? En hoe vaak zal ook u zich deze eeuwige vragen niet gesteld hebben: waar gaan we heen? Waar liggen wij, als nog niet gehoorde muziek, op een grammofoonplaat totdat God opdracht geeft dat wij geboren moeten worden? Ziet u geen parallel tussen het lot van de mensen en deze beelden?"

Niet iedereen zal affiniteit hebben met dit - overigens opvallend Borgesiaanse- gevoel van onwerkelijkheid en ongewisheid, niet iedereen zal het zinvol vinden om de grenzen tussen schijn en werkelijkheid als zo poreus voor te stellen. Maar ik hou hier wel van. "Morels uitvinding" bouwt de verwondering bovendien mooi op door zijn vernuftige plot. Ook werd ik ontroerd door de onmogelijke liefde van de hoofdpersoon voor Faustine, een liefde die er uiteindelijk toe leidt dat hij, zichzelf inmiddels beschouwend als schim, gaat versmelten met haar schimmige schijnwereld. Wat misschien ook symbool staat voor de verbeeldingskracht van de schrijver en kunstenaar en zijn verlangen om alle grenzen van de zogenaamde realiteit te doorbreken. En om een te worden met de sferen van verbeelding en kunst, die haaks staan op de wereld van conventie en - zogenaamde- realiteit. Tegelijk laat de roman ons mijmeren over leven en sterfelijkheid. Want de geprojecteerde personages zijn spookbeelden die tot in de eeuwigheid een vakantieweek herbeleven, zonder te beseffen dat ze zichzelf voortdurend herhalen: dat lijkt heel vreselijk, maar misschien is dit juist een paradijselijk geluk? Ook zijn er verwijzingen naar Goethes "Faust", en naar de fictieve eilandenontdekker Moreau. En zo zijn er nog wel meer mogelijke thema's te ontdekken in dit compacte, maar rijke boekje. Maar die moet de lezer vooral zelf ontdekken.

Ik ben kortom tevreden. En ik zie dat ik jaren geleden nog meer van Bioy Casares heb gekocht. Merendeels nog niet gelezen, soms wel gelezen maar weer vergeten. Een plezierig vooruitzicht.