Briefwisseling leest als een spannende roman

Kan een briefwisseling lezen als een spannend verhaal? Dat dit kan bewijst de recent in een Nederlandse vertaling verschenen verzameling brieven die de Oostenrijkse auteurs Stefan Zweig en Joseph Roth in het interbellum met elkaar wisselden.

De briefwisseling is erg uit balans, omdat Roth geen of nauwelijks een archief bijhield. Dus staan er veel meer brieven van Roth aan Zweig in het boek dan andersom. Het geeft de lezer vooral een goed beeld van het leven van de jongere van de twee schrijvers, omdat hij veel van zijn leven meldt aan Zweig. Maar omdat Roth in zijn brieven ook reageert op de brieven die hij van Zweig heeft ontvangen, vormt zich toch ook een beeld van Zweig.
Zweig is de meer bedachtzame, de rustigere van de twee, die door zijn financieel onafhankelijke status een heel ander leven heeft dan Roth. Roth immers leeft in (te) dure hotels, heeft de zorg voor zijn in een inrichting opgenomen vrouw en later ook voor zijn vriendin Manga Bell met haar kinderen, en is aan de drank. Voor Roth is het schrijven een absolute must om aan geld te komen. En Roth is tevens een veel radicaler handelende en oordelende persoon.

Deze verschillen komen nadrukkelijk aan de orde in de briefwisseling en leveren de nodige spanning. Maar de twee hadden ook overeenkomsten. Ze waren allebei jood, ze maakten zich beiden grote zorgen over de ontwikkelingen in Duitsland met de opkomst van het nationaal-socialisme en van beiden werden hun boeken verbrand en verboden door de nazi's. Wel ontstond er strijd tussen de twee over de opstelling tegenover dit foute regime. Zweig probeert nog zo veel mogelijk ‘te leven met’ de politieke situatie, tot grote ergernis van Roth die een zeer afwijzende en militantere houding aanneemt.

De briefwisseling begint met een brief van Roth aan Zweig, waarin hij Zweig bedankt voor de positieve woorden die deze heeft besteed aan Juden auf Wanderschaft, een essay over de joden en dan met name de joden uit Oost-Europa. Aanvankelijk gaan de brieven nog vooral over het schrijven, de boeken waaraan gewerkt wordt. Gaandeweg krijgen persoonlijke dingen en de politiek steeds meer aandacht. Roth gaat ook steeds meer een beroep doen op Zweigs sociale status, zowel zijn uitgebreide netwerk als zijn financiële positie. Op een bepaald moment is Roths situatie zo nijpend dat hij Zweig openlijk om geld vraagt. We zijn dan in 1933 aanbeland. Men zou haast zeggen dat de vriendschap met Zweig voor Joseph Roth instrumenteel is, een soort levensverzekering.

Ten tijde van het schrijven en verschijnen van Roths boek Der Antichrist lijkt het leven van Roth steeds problematischer te worden en wisselen de problemen en goedbedoelde, maar niet aankomende adviezen elkaar af. Alsof de duivel daadwerkelijk zijn intrede had gedaan.

Het is misschien te danken aan het feit dat Zweig en Roth elkaar weinig hebben ontmoet dat deze briefwisseling zo krachtig is. Opmerkelijk is dat nadat de twee elkaar in de zomer van 1936 enkele weken meemaakten in Oostende de vriendschap min of meer ten einde lijkt. De intensieve uitwisseling van brieven komt tot een halt en de periode tussen opvolgende brieven neemt toe. Ook de inhoud lijkt aan betekenis te hebben ingeboet. De kracht van de vriendschap lijkt voorbij en lijkt plaats gemaakt te hebben voor genegenheid.

Els Snick vertaalde de al eerder in het Duits uitgegeven bundel “Jede Freundschaft mit mir ist verderblich” uit 2011 en gelukkig maar. Dat het boek is verschenen als 300e editie in de literaire reeks Privé-domein is een bonus, maar verdiend. Het is overigens opmerkelijk dat er niet eerder iets van Roth bij Privé-domein is verschenen.
Met de toevoeging van een aantal brieven van en aan anderen uit het archief van Zweig die handelen over Roth krijgen we een nog beter beeld van hoe Joseph Roth was en zich gedroeg. Zelfbewust, niet altijd verstandig en soms mateloos irritant voor zijn omgeving. Ook het nawoord van Heinz Lunzer, Roth-kenner bij uitstek, is van toegevoegde waarde in dit boek.

Bij elkaar grote hulde voor dit mooie boek.