Wandelend door Berlijn met Joseph Roth

Dit boek bundelt een aantal artikelen die Joseph Roth voor verschillende kranten schreef in de tijd dat hij in Berlijn verbleef, de jaren twintig van de twintigste eeuw. Het was een tijd waarin men zich bevrijd voelde na de Grote Oorlog, maar ook een tijd waarin het nationaal-socialisme en het communisme in opmars waren en tot spanningen leidden. Een tijd ook waarin het antisemitisme algemeen aanwezig was.

Na een ruime inleiding van samensteller Michael Bienert, komen de geselecteerde artikelen van Roth themagewijs aan bod. Heel toepasselijk, gezien de ondertitel van dit boek, wordt begonnen met een artikel getiteld “Wandeling”. Het beschrijft heel goed hoe Roth al wandelend situaties zag en meemaakte en omtoverde als onderwerpen voor zijn artikelen. Uit het leven gegrepen als het ware.
Hierdoor geeft Roth een inkijkje in dagelijkse leven in Berlijn, een stad die zich probeerde te ontwikkelen tot wereldstad. Als je Roth mag geloven lukte dat maar matig, zoals hij laat weten in zijn artikel over de Kurfürstendamm met zijn koffiehuizen, bioscopen en theaters:
“Omdat ze zijn aanspraak op internationale betekenis kennen, streven ze internationaliteit na. Een restaurant wordt Amerikaans, een koffiehuis Frans. Het ziet er nooit uit als in New York of Parijs, maar het roept wel reminiscenties aan een van beide steden op. Bescheiden als ze zijn, houden ze zich alleen voor geslaagde imitaties, maar in werkelijkheid zijn ze mislukte originelen”.
Doe maar gewoon, lijkt Roth te willen zeggen. Hij legt in zijn artikelen sowieso de voorkeur bij het gewone, de gewone man en vrouw, de eerlijke kroeg en het eerlijke, niet-industriële amusement.
Mooi zijn de stukken over een aantal kroegen, die Roth natuurlijk goed kende. Je ziet als het ware Roth zitten. In een in het boek opgenomen tekening van Curt Moreck van café Schwannecke meen ik Joseph Roth ook te zien zitten op de voorgrond. Roth schreef ook veel in cafés; het begrip schrijverscafé was heel gewoon.
Roth toont zijn sympathie voor de eenvoudige, vaak arme burgers, met aandacht voor het menselijke aspect: “Om zulke futiliteiten kunnen arme mensen ruziemaken”. Daarnaast zijn de stukken vaak doordesemd van een melancholische sfeer. Roth moet gezien hebben dat de wereld met de Eerste Wereldoorlog zijn onschuld had verloren en dat er ondanks alle moedige pogingen van het naoorlogse Berlijn van de jaren twintig nog moeilijke jaren zouden volgen.
Het boek eindigt met een artikel dat Roth niet in Berlijn schreef, maar in Parijs, in 1933. Het artikel heet “Het autodafe van de geest”. Roth was toen al gevlucht uit Duitsland, na de verbranding van onder andere zijn boeken door de Nazi’s. Het artikel is een reactie hierop, met het nodige venijn van de auteur.

Tot slot: of dit boek geschikt is als ‘wandelboek’ zoals de titel suggereert, is twijfelachtig. Dat geeft Bienert in zijn “Waarschuwing vooraf” zelf al aan. Het boek is daarom beter te zien als een wandeling aan de hand van Joseph Roth door het Berlijn van de jaren twintig. Sindsdien is Berlijn al veel veranderd is, maar hier en daar misschien nog wel herkenbaar.