Eigentijds, zeker niet van gisteren

In '"De wereld van gisteren beschrijft Stefan Zweig de eerste decennia van de 20e eeuw. Het boek is 80 jaar geleden is geschreven, maar ik moest mijzelf soms in de arm knijpen, want het boek leest  soms alsof het de wereld van gisteren beschrijft. De eerste jaren van de 20e eeuw zijn een tijd van zekerheid, beschaving, voorspelbaarheid en vooruitgang. Het geloof in de wetenschap was groter dan het geloof in de bijbel. Maar dan haalt hij Freud aan, dat onze beschaving maar een dunne laag is die elk ogenblik in stukken gebroken kan worden door destructieve krachten uit de onderwereld. Hiermee werpen de jaren 30 en 40 al hun schaduw vooruit.

Als je het eerste hoofdstuk "De wereld van zekerheid" leest, dan dringt zich bij mij het idee op dat het wereldbeeld dat Stefan Zweig schetst van de eerste periode van de 20 eeuw te vergelijken is met de jaren 80 en 90 later in de 20e eeuw. Er is vooruitgang, de welvaart neemt toe, wetenschappelijke ontwikkelingen maken het leven comfortabeler, er komt een eind aan de koude oorlog, en de muur valt. We kunnen via het zich snel ontwikkelende internet steeds gemakkelijker met mensen ov er de hele wereld in contact komen, je kan hele groepen mensen in een keer bereiken. Maar tegelijkertijd komen er overal krachten op die het fundament van de samenleving aantasten, respect en waarden eroderen langzaam. Sociale media manipuleren mensen zodanig dat emotie en angst de plaats hebben ingenomen van optimisme en redelijkheid. Deze associaties heb ik wanneer ik het eerste hoofdstuk van "De wereld van gisteren" lees, en dan heb ik het nog niet over de parallellen die kunt trekken zoals met de ontwikkelingen in de VS, Rusland en China. Het geeft aan hoe eigentijds dit boek soms is.

"De wereld van gisteren" is wel autobiografisch, maar het voelt meer aan als een wandeling door de eerste helft van de 20e eeuw aan de hand van Stefan Zweig. Hij beschrijft belangrijke gebeurtenissen vanuit zijn perspectief, en relaties en ontmoetingen met bekende en minder bekende tijdsgenoten. Veel van wat hij beschrijft herken je, maar Stefan Zweig weet er zijn eigen tekening aan te geven.

Het boek is een aaneenrijging van mooie beschrijvingen van ontmoetingen en gebeurtenissen. Zo beschrijft Stefan Zweig bijvoorbeeld zijn terugkeer naar Oostenrijk-Duitsland vanuit Zwitserland aan het einde van de eerste wereld oorlog. Als zijn Zwitserse trein het Oostenrijkse station binnenloopt staan veel mannen op het perron te wachten. Tussen hen staat een klein oud dametje, gekleed in het zwart, waarschijnlijk van adellijke afkomst. Het is duidelijk dat de mensen op het perron niet geïnteresseerd zijn in de trein uit Zwitserland die het station binnenloopt. Als Stefan Zweig op het perron staat om over te stappen op een Oostenrijkse trein, ziet hij een grote, zwarte glimmende trein vanuit Oostenrijk het station binnenrijden. De mensen op het perron proberen allemaal een glimp op te vangen van de passagiers in deze trein, de laatste keizer en keizerin van Oostenrijk die op het punt staan Oostenrijk te verlaten. Een prachtige scene!

Het boek staat vol pareltjes. Maar hoe mooi en treffend de verschillende gebeurtenissen en ontmoetingen weet te beschrijven, altijd weer laat Stefan Zweig het naderde onheil van de opkomst van het fascisme zijn schaduw vooruit werpen. Het boek eindigt wanneer Engeland aan Duitsland de oorlog verklaart en Stefan Zweig daardoor zijn Oostenrijkse nationaliteit verliest en stateloos wordt.