Oubollige puberroman

Het omvangrijke oeuvre van Simon Vestdijk (1898-1971) telt onder andere 52 literaire romans. De schrijver is herhaaldelijk voor de Nobelprijs voor Literatuur genomineerd. Terug tot Ina Damman is een van zijn eerste romans en werd in 1934 gepubliceerd. Deze psychologische roman over volwassenwording (coming of age), je angsten overwinnen en ontluikende liefde bevat sterk autobiografische elementen. Hoewel de roman alom als klassieker wordt beschouwd en in de canon van de Nederlandse letterkunde is opgenomen, is het taalgebruik zeer oubollig. Indertijd was het bijzonder dat een jeugdliefde zo serieus werd opgevat.

De hoofdpersoon is Anton Wachter, die door zijn klasgenoten in de tweede klas van de HBS steeds wordt gekleineerd en verstoten nadat een jaar eerder zijn vader overleed. Zijn leven wordt door angst geregeerd. Het leidt ertoe dat hij zichzelf als verachtelijk beschouwt. Dan wordt hij verliefd op Ina Damman, waarna hij haar voortdurend lastigvalt. Zijn eerste verliefdheid ervaart hij als een gelukzalige angst die de andere angsten verdringt. Anton voelt dat Ina zijn angsten in zichzelf opzuigt en daardoor onschadelijk maakt. Ina spreekt uit dat ze Anton een vervelende jongen vindt. Anton ziet hierin een bevestiging dat hij vervelend is, wat hem uiteindelijk van zijn angst verlost om vervelend te zijn. Het geeft hem rust omdat hij ervaart dat hij en Ina hetzelfde denken en voelen. Wat hij niet beseft is dat hij niet verliefd is op Ina zelf maar op zijn droombeeld van haar. Het schenkt hem vertrouwen en moed; hij ervaart hoe wellust angst en wanhoop verjaagt, en andersom.

De taal van Vestdijk is sterk verouderd, oubollig en ingewikkeld, waardoor je een grote afstand tot de hoofdpersoon ervaart en je leeservaring wordt verstoord. Hierdoor ben je meer bezig een tekst te begrijpen dan dat je je laat meeslepen in een beklemmend verhaal. De afstandelijkheid wordt nog versterkt doordat Vestdijk veel tell en weinig show gebruikt. Bovendien ademen de dagelijkse omgangsvormen in de jaren dertig een sterke spruitjeslucht. De literaire kwaliteiten van de roman komen daardoor nu niet meer uit de verf. Er is sprake van een hij-perspectief en het is storend dat het perspectief plotseling kortstondig naar Ina verschuift. Sommige woorden zijn onbegrijpelijk, zoals ‘rabulistische gedachtengang’. De leesbaarheid heeft voorts te lijden onder het veelvuldig gebruik van bijzinnen en tussenzinnen. Vestdijk verbindt daarmee de psychologische complexiteit van de roman met taalkundige complexiteit. Het leidt ertoe dat je sommige zinnen twee keer moet lezen voordat je ze begrijpt. Een voorbeeld van taalkundige complexiteit is te vinden op bladzijde 207: ‘Iedere handeling immers zou bezwaard zijn met het gewicht van een vroegere mislukking of afwijzing, ieder woord afgebogen van zijn bestemming, meegesleept in de maalstroom van al die jammerlijke gesprekken, die hij van te voren zo vlijtig onder zijn huiswerk door er in stampte, van die leegten in zijn hoofd als hij ad rem moest zijn of handelend op moest treden, van iedere misvorming en iedere afwijking waarmee de werkelijkheid zijn oorspronkelijke impulsen bedorven had, en die zich onvermijdelijk zouden herhalen, wanneer hij weer naar Ina Damman toeging.’

De literaire roman is een essentieel boek voor studenten Nederlandse letterkunde en een uitstekende bron van zinnen voor een repetitie tekstverklaring voor VWO-leerlingen. Voor de meeste lezers is Een vlucht regenwulpen als vrije bewerking van deze roman meer aan te bevelen.