Schrijver en regisseur pakken het groots aan

‘Time to act’. In dit dubbelzinnige en daardoor moeilijk vertaalbare Engelse zinnetje komen verschillende lagen van deze roman samen. ‘To act’ is immers zowel handelen als toneel spelen en ‘time’ verwijst naar het nu, het moment waarop het gebeurt. Of zoals een van de personages het zegt: ‘Je maakt een plan, je hebt een script maar je weet nooit precies hoe het zal verlopen. Het is er en dan is het weg. Net vuurwerk.’ En dat geldt zowel voor een actie of activiteit als voor een toneelstuk of performance.
Met Geest komt op levert de Palestijns, Engelse schrijfster Isabella Hammad haar tweede lijvige roman af. Deze verscheen dit voorjaar gelijktijdig in het Engels origineel Enter Ghost en in de Nederlandse vertaling Geest komt op. (Even over het uiterlijk van beide boeken: de frisse, enigszins abstracte illustratie van de Engelse omslag is veel aantrekkelijker en suggestiever dan de donkere kleuren van de Nederlandse kaft met daarop een nietszeggende foto van een berglandschap). Dit keer geen duik in de historie zoals in The Parisian/De Parijzenaar maar een wordingsgeschiedenis van een toneelstuk dat aan de hand van nieuwsfeiten te traceren is naar 2017, het jaar dat Israël detectiepoorten plaatste bij de Al Aqsa moskee in Jeruzalem en de gebeden van de gelovigen zich noodgedwongen verplaatsten naar de omliggende straten.
Familie in diaspora
Hoofdpersoon is de Palestijns, Engelse actrice Sonia Nasr die in Londen woont en die zomer haar zus Hanien opzoekt in Haifa. Als kind bracht Sonia met haar familie alle zomers door in het huis van haar grootouders in Haifa. Maar nu is ze er al elf jaar niet meer geweest, haar zus is nog het enige familielid dat in Haifa woont. Aan de hand van de verhoudingen in de familie Nasr tekent de schrijfster de situatie van veel Palestijnse families. Verspreid over de wereld, deels in Palestina, deels in diaspora, soms Israëlisch staatsburger, soms inwoner van de Westbank, van Gaza of Jeruzalem, met uiteenlopende meningen en betrokkenheid bij de Palestijnse zaak. Zo is Nabiel, de vader van Hanien en Sonia, in het verleden actief geweest in de mensenrechtenorganisatie Al Ard in Galilea en stond hij naast een Palestijnse vriend toen die geëxecuteerd werd in Beiroet. Nu woont hij in Londen en bezoekt Palestina niet meer. En moeder Marie, deel Palestijns, deels Nederlands, -die maar een klein rolletje heeft in het boek-, toont zich afkerig van de ‘monomanie’ als het om Palestina gaat. Broer van Nabiel, Jad en zijn vrouw Rima zijn verhuisd van Haifa naar Ramallah. Het grootouderlijk huis in Haifa is verkocht aan Israëliërs en het familieweefsel is beschadigd. Ook de zussen Hanien en Sonia hebben een geschiedenis met elkaar waarin rivaliteit, verraad en andere spanningen zich hebben opgestapeld. In de loop van het boek doen ze diverse pogingen om die spanningen te bespreken en een gevoel van gezamenlijkheid terug te vinden.
Grote projecten
In Haifa ontmoet Sonia regisseur Mariam Mansour die een opvoering van Hamlet in klassiek Arabisch voorbereidt, te spelen op de Westbank. Gaandeweg raakt Sonia meer betrokken bij dit theaterproject en brengt ze meer tijd door in Ramallah dan in Haifa. Mariam is een fascinerend personage, ze is kritisch over veel aspecten van de Palestijnse samenleving maar wil ook werken aan een ambitieus project dat culturele eenheid uitstraalt. Met deze opvoering van Hamlet op de Westbank wil ze het groots aanpakken. In dat opzicht hebben de regisseur en de schrijfster Hammad veel met elkaar gemeen want ook Hammad schuwt het grote project niet. In beide romans die ze tot nu toe schreef (Hammad is geboren in 1992) verwerkt ze historische gebeurtenissen en gedetailleerde beschrijvingen van plaatsen, gesprekken, gevoelens en ervaringen. Haar romans getuigen van veel voorbereiding, onderzoek en nauwkeurige observaties en zitten boordevol thema’s en bespiegelingen die de lezer uitdagen om daar verder op te reflecteren.
Repetitieproces
In Geest komt op volgen we de stappen in het proces van instuderen en voorbereiden van een toneelstuk: het omgaan met de klassieke theatertekst, de dynamiek en spanningen, tussen acteurs onderling en tussen regisseur en acteurs, en de voorbereidingen op locatie. Dit alles in de spannende setting van de Westbank waar het leven onvoorspelbaar is en elke dag gekleurd wordt door nieuwe incidenten. Hammad beschrijft dit proces door regelmatig de gang van zaken tijdens de repetities weer te geven in de vorm van een theatertekst. Zo maakt ze duidelijk dat de grens tussen werkelijkheid en theater vervaagt en het theatrale van het dagelijks leven de voorstelling binnen sluipt.
Ongelijkheid tussen Palestijnen
Bij de rolverdeling in het toneelstuk, beschrijft Hammad de achtergronden van de acteurs die Hamlet gaan opvoeren. Daarin weerspiegelt zich de ongelijkheid tussen Palestijnen. Ook al wonen alle acteurs redelijk bij elkaar in de buurt, toch zijn hun rechten en bewegingsvrijheid heel verschillend. Palestijnen met een Israëlisch paspoort kunnen zich gemakkelijker verplaatsen dan Palestijnen op de Westbank. Palestijnen die zijn opgegroeid in vluchtelingenkampen moeten veel meer beperkingen overwinnen dan stedelingen in Ramallah. En er zijn Palestijnen die hebben kunnen studeren in het buitenland en anderen voor wie dit compleet onhaalbaar is. Dit gebrek aan politieke en sociale eenheid probeert regisseur Mariam Mansour te weerleggen door de culturele eenheid te benadrukken. Door samen in een toneelstuk te spelen en het klassiek Arabisch te gebruiken, wil ze een statement maken. Ze onderzoekt of deze diverse groep Palestijnse acteurs een culturele productie kunnen leveren van hoge kwaliteit. Dat dit proces gaandeweg aan haar regie ontsnapt, geeft wel aan hoe ambitieus haar doelen zijn.
Body work
In twee sleutelscènes wordt de verhouding tussen de twee zussen verder uitgewerkt. De ene is een herinnering uit hun jeugd als ze samen met hun oom een jonge hongerstaker in Bethlehem bezoeken. Deze ontmoeting is voor Hanien een inspiratiebron en brengt Sonia tot de beslissing (voorlopig) niet meer naar de Westbank te gaan. De andere scène speelt zich af in Jeruzalem als ze samen in de straten buiten de oude stad gaan bidden en demonstreren. Deze ‘performance’ brengt hen dichter bij hun Palestijnse identiteit en bij elkaar.
In beide scènes speelt het lichaam een belangrijke rol. Protesterende burgers, hongerstakers en activisten zetten hun lichaam aan als strijdmiddel en het lichaam is ook een belangrijk instrument voor acteurs en performers. ‘Time to act’ betekent dat het lichaam aan de slag gaat. In bodywork komt de dagelijkse realiteit van Palestijnse burgers samen met de gestileerde realiteit van acteurs en performers.
Originele verbindingen
Hoe is de verhouding tussen theater en werkelijkheid, wat is in scène gezet en wat is echt? Tijdens de repetities van Hamlet, zien de spelers parallellen met hun eigen werkelijkheid. Zo wordt Hamlet vergeleken met een Palestijnse martelaar en Gertrude met Palestina, het land dat is verraden en verkocht. En dan is er natuurlijk de geest die niet alleen voorkomt in de regieaanwijzing ‘Geest komt op’ maar ook in de ruimte tussen leven en dood, tussen alles of niets. Eén van de acteurs merkt op dat de geest staat voor de derde mogelijkheid die steeds weer opduikt als je denkt dat alles is verloren. Zo daagt Hammad de lezers uit, zonder de symbolieken en analogieën er duimendik op te leggen, om aan de hand van de dynamiek tussen de klassieke toneeltekst, de hedendaagse acteurs en de explosieve setting van de Westbank waar zij werken, originele verbindingen en verrassende interpretaties aan te brengen. Dat maakt het lezen van dit boek tot een rijke en enerverende ervaring waarbij vragen aan de orde komen als: wie is speler en wie is publiek, wie acteert en wie is zichzelf, waar houden enscenering op en waar begint de werkelijkheid? In de eindeloze stroom van confrontaties tussen Palestijnen en Israeli’s lijken deze grenzen te vervagen en het einddoel uit zicht. Of zoals een van de acteurs zegt: ‘Als zij gewonnen hadden, hoefden ze geen geweld tegen Palestijnen meer te gebruiken. Wij hebben niet gewonnen, maar het lijkt er ook niet op dat zij gewonnen hebben.’ De Geest, de derde partij, vertegenwoordiger van de doden en de verslagenen, komt steeds weer op en blijft onrust stoken en de gemoedsrust verstoren.