De nood aan rust te midden van de circulariteit van moraliteit en noodzakelijkheid (John Coetzee, Dagboek van een slecht jaar)

Er zijn voldoende redenen om Dagboek van een slecht jaar van John Coetzee in het licht van de gebeurtenissen in dit specifieke rampjaar te lezen. En hoewel elk jaar wel aanleiding kan geven voor de kwalificatie ‘slecht’, al is het maar omwille van de herinnering dat jouw vriend of vriendin dat jaar stierf, heeft 2024 alles in zich om ‘het’ slechte jaar te heten. Denk aan het apartheidsbewind van Israël dat steeds meer z’n morele masker laat varen, denk aan de politieke apathie en harteloosheid jegens vluchtelingen in Europa, of de terugkeer van geopolitieke machtsblokken die het niet zo nauw nemen met de Europese kernwaarden.
Ik merk een weerzin tegen de opvordering mij druk te maken om deze wereldomspannende problemen, hoe legitiem die drukte ook is. Het breidt het domein van de voortdurende bedrijvigheid en werkzaamheid van de mens, die oorspronkelijke vooral zaak van de neoliberale agenda was, uit naar alle domeinen van het leven. Daarmee worden we blind voor de openheid waar filosofie en wetenschap, kunst en religie zich oorspronkelijk omheen scharen om zich te bezinnen op de zin van het bestaan. Tegelijkertijd durf ik dit haast niet te denken, laat staan te zeggen, gezien de terreur die om zich heen grijpt en de noodzaak van engagement van diezelfde filosofie, wetenschap, kunst en religie. Ook dat voel ik diep van binnen.
In Dagboek van een slecht jaar vind ik een aanleiding om dit onderwerp toch eens ter sprake te brengen. Coetzee refereert aan Machiavelli die zegt dat een staat die zich aan de morele wet onderwerpt altijd en onherroepelijk zal verliezen. Volgens Machiavelli moet noodzaak het leidende principe zijn. Het breken met de morele wet is immers gerechtvaardigd als dat noodzakelijk is. Een hedendaags voorbeeld van die oriëntatie is Israël, dat in alle opzichten stelt een morele staat te zijn, en toch elke morele aansprakelijkheid voor het leed dat de Palestijnen wordt aangedaan verwerpt op grond van de existentiële noodzaak tot zelfbehoud. Progressieve mensen zijn er als de kippen bij om Israël een dubbele morele standaard te verwijten, maar zij missen daarmee het punt dat die dubbele moraal de essentie van Machiavelli’s theorie is, dat de wereld geregeerd wordt door de noodzaak en niet door de moraal. Wil je je hiertegen verzetten, dan moet je je volgens Coetzee niet beroepen op de moraal die altijd achterblijft bij de noodzaak, maar kun je beter de bedrieglijkheid van die noodzaak laten zien.
De case van het conflict tussen Israël en Palestina doet mij twijfelen of een dergelijke strategie niet evengoed uitmondt in een zich versterkende circulariteit tussen moraliteit en noodzaak door de voortdurende bedrijvigheid en werkzaamheid van de mens, waarin geen ruimte meer is je te bezinnen op je eigen doen en laten. Ik zeg het daarom maar hardop: “Neem de helft van wat ik bezit, neem de helft van wat ik verdien, ik sta het aan je af; laat me in ruil daarvoor met rust” (16). In de omgeving van die rust spreken we weliswaar zonder gezag, maar kunnen filosofie en wetenschap, kunst en religie het mogelijke van het menselijk bestaan tegen de voortdurende bedrijvigheid en werkzaamheid van de mens in blijven verkennen, waar ook ter wereld. (Meer filosofische reflectie op literatuur? lees mijn boek 'Een nieuwe zin van het leven. De roman als wegwijzer in een kantelende wereld (Noordboek 2024).