Schrijven vanuit geluk vergt de ambivalentie van het geluk (Marja Pruis, Huiswerk)

Huiswerk van Marja Pruis, dat gaat over een welgestelde progressieve schrijfster voor een weekblad. Ze worstelt met haar goede bedoelingen als een vluchtelinge die haar huis schoonmaakt voor de kost wordt verdacht haar besloten te hebben. De manier waarop de schrijfster in het leven staat wordt direct gemarkeerd aan het begin van het boek: “Schrijven vanuit geluk, niet vanuit verlangen, ik denk dat dat het moeilijkste is, maar ook wat me te doen staat” (9). Dat het denken en schrijven vanuit geluk centraal staat in het boek blijkt wel uit het feit dat niet alleen de schrijfster in het begin maar ook de werkster aan het einde van het verhaal zegt te “denk[en] vanuit geluk, niet vanuit verlangen” (202), en dat een citaat met gelijke strekking op de achterflap prijkt.
Maar zijn geluk en verlangen wel als oppositie te begrijpen, zoals het boek veronderstelt? Kun je wel gelukkig zijn zonder verlangen of verlangen zonder oogmerk van geluk? Kundera zegt in De ondraaglijke lichtheid van het bestaan bijvoorbeeld: “Dat is de reden waarom de mens niet gelukkig kan zijn, want geluk is het verlangen naar herhaling” (341). Zo’n uitspraak stelt de vanzelfsprekende oppositie tussen geluk en verlangen in Huiswerk ter discussie, hoewel je natuurlijk bezwaar kunt aantekenen tegen hun vereenzelviging door Kundera. Zo’n bezwaar zou zich echter moeten bezinnen op de inhoud van die begrippen. Iemand als Plato zou bijvoorbeeld zeggen dat je in de waarheid het ware geluk vindt. Wat anders dient dit geluk dan precies het verlangen naar de waarheid van de wijsbegeerte? Je zou ook kun scheiden tussen verlangen en geluk, bijvoorbeeld door te zeggen dat verlangen teruggaat in behoeftebevrediging, en geluk gevonden wordt in de zelfgenoegzaamheid van dit zelf dat bevredigd is en niet meer hoeft op te gaan in behoeftebevrediging die het alleen maar van de wijs kan brengen, dat gelukkig is met het bevredigde zelf en daarin de ingang voor het schrijven vindt. Maar als je dit idee omarmt, dan staat die oriëntatie op geluk en verlangen weer op gespannen voet met de inzet van Huiswerk. Het verhaal getuigt namelijk in alles van het verlangen van de progressieve schrijfster recht te doen aan haar werkster. Dan zegt het boek weliswaar te willen schrijven vanuit geluk, maar getuigt het boek vooral van een schrijven vanuit verlangen te zijn. In dat opzicht kun je stellen dat het schrijven vanuit geluk iets meer bezinning vergt om waargemaakt te kunnen worden.
En toch is het niet per se erg dat de roman incongruent is. Niet voor niets zegt de progressieve schrijfster in het verhaal dat ambivalentie pas toegang biedt tot alles wat ze te zeggen heeft. Maar als we erkennen dat de schrijver de kunst van het mogelijke verstaat in een wereld waarin de wankele waarheid van ditjes en datjes geldt, dan volstaat het niet om principieel oppervlakkig te zijn en op elkaar te letten, zoals de progressieve schrijfster zegt (114). Je roman verwordt dan al snel tot een opeenvolging van anekdotes. Wat mij desondanks gelukkig stemt is dat het boek ondanks de progressieve schrijfster die een “leven in het licht” voorstaat (192) zelf niet van een dergelijke oppervlakkigheid getuigt. Leven doe je in het donker, zo blijkt in het laatste deel waarin de ambivalentie van de werkster aan het woord komt. Zonder geluk welteverstaan. (Meer filosofische reflectie op literatuur? lees mijn boek 'Een nieuwe zin van het leven. De roman als wegwijzer in een kantelende wereld (Noordboek 2024).