Een eerbetoon aan wie Gerda Taro eigenlijk was

De Vallende Soldaat, gemaakt tijdens de Spaanse Burgeroorlog, is een iconische foto en werd gepubliceerd op 12 juli 1937. De foto werd toegeschreven aan Robert Capa, maar is, zo bleek later, eigenlijk gemaakt door Gerda Taro, pseudoniem voor Gerta Pohorylle. Gerda staat centraal in Het meisje met de Leica van Helena Janeczek (1964). Deze bijzondere roman werd in Italië in 2018 met de Premio Strega bekroond en is nu in het Nederlands verschenen in een vertaling van Els van der Pluijm.

Taro was oorlogsfotografe en stierf op 26 juli 1937 aan het front tijdens de Spaanse Burgeroorlog, aangereden door een tank. Ze werd in Parijs begraven op de dag dat ze 27 jaar werd. Gerda werkte samen met de in Hongarije geboren joodse André Friedmann en leerde van hem te werken met een Leica-camera. Ze werden geliefden. Ze werkten samen onder de schuilnaam Robert Capa (capa betekent ‘haai’ in het Hongaars), de naam waaronder Friedmann later beroemd is geworden.

De zoektocht naar de negatieven van Taro (en die van de Vallende Soldaat) is een centraal thema in het verhaal. Het tweede grote thema in de roman is het leven en de persoonlijkheid van Gerda. Ze kijkt je op de cover vasthoudend, zelfbewust, ongrijpbaar, observerend, uitdagend, flirterig, knipogend, mysterieus, genietend van het leven aan. Allemaal eigenschappen van Gerda. Ze gelooft in haar idealen, ambities, heeft de moed om naar het front te gaan, maar is ook verliefd.

Gerta Pohorylle groeide op in een Pools joods gezin in Duitsland, in de tijd dat het nazisme opkwam. Ze streed tegen het nazisme en fascisme en werd in 1933 opgepakt voor het verspreiden van anti-nazi-propaganda. Toen ze vrijgelaten werd vertrok ze naar Parijs waar ze geestverwanten ontmoette, waaronder Friedmann. Ze begon er als correspondente en werd uiteindelijk fotografe.

"Onze Gerda bespeelt haar Remington zoals Horowitz een Steinway."

De drie hoofdpersonages in het verhaal die dichtbij Gerda stonden, getuigen over de herinneringen aan haar, maar ook over hun eigen leven. Vertellen ze de waarheid of kleuren ze die zelf wat in? Dr. Willy Chardack was Gerda’s beste vriend, maar mocht nooit de liefde van Gerda ervaren. Zij voelde zich meer aangetrokken tot Georg Kuritzkes, die zich als lid van de Internationale Brigades tegen het fascisme keerde. Ruth Kerf was vriendin van Gerda en leefde met haar in de tijd dat ze moeilijk aan werk kon komen in Parijs. Gerda deelt met haar haar diepste gevoelens, spreekt met haar bijvoorbeeld over de abortus die ze onderging. Ruth beschrijft hoe Capa kapot van haar dood was en vertelt hoe martiaal Gerda was: wendbaar als een hazewind, taal als leer en soms hard als staal. Ze ordent ook de negatieven van Capa en Gerda en zorgt dat ze niet verloren gaan.

Janeczek heeft een bijzondere roman vol verbeeldingskracht geschreven waarin ze zich uitvoerig en nauwkeurig gedocumenteerd heeft, maar waarin ze niet kiest voor een chronologische biografie. Je zou kunnen zeggen dat het een biografische roman is. Door het ‘beeld’ dat de hoofdpersonages later van Gerda creëren komt ze tot leven, leren we haar verhaal kennen. Dat past zo perfect bij haar fotografie waarin zij een verhaal vertelde. Het lezen van de roman is niet eenvoudig: veel sprongen in de tijd, je moet wat kennis hebben van de geschiedenis, ieder personage beleeft de gebeurtenissen vanuit zijn of haar perspectief, veel personages. De lezer komt er uiteindelijk achter dat Gerda voortleeft in haar idealen: vrijheid, eerlijkheid.

Interessant zijn de parallellen die worden gelegd tussen de jaren dertig en nu: mensen die op de vlucht zijn, racisme, opkomend nationalisme.

Anderen kijken dus naar Gerda. Janeczek doet nog iets bijzonders. In haar voor- en nawoord beschrijft ze gedetailleerd en met veel gevoel een paar foto’s van Gerda en zie je Gerda als het ware naar de wereld kijken. Je hoort eigenlijk nergens Gerda zelf en zo wordt de caleidoscopische roman eerder een eerbetoon aan wie zij was dan dat het een biografie is.

"Gerda is overleden in een oorlog die zij met haar beelden voor iedereen wilde winnen."