Hekske pekske toverheks

Naar aanleiding van de tentoonstelling De Heksen van Bruegel in Museum Catherijnenconvent te Utrecht en later in het Sint-Janshospitaal te Brugge verscheen een fraai boek dat meer is dan een catalogus. Het gelijknamige boek herneemt een deel van het standaardwerk door Renilde Vervoort plus bijdragen door andere auteurs.

Zoals elke catalogus is het deels een kijkboek, maar Uitgeverij Van de Wiele mag met enige trots uitpakken met een prachtige populariserende versie van de cultuurhistorische inzichten betreft het beeld van heksen en hoe het komt dat heksen lelijke oude besjes op een bezemsteel werden. De poppenkastheks is volgens de auteurs te danken aan het grafische genie van Pieter Bruegel. Uiteraard verwijst de museumwereld in de Nederlanden graag naar Bruegel omdat hij net als Bosch, Rubens, Rembrandt en Van Gogh garant staat voor ruime publieke interesse. Meestal zijn tentoonstellingen rond een centraal thema ergerlijk of vervelend. De hond in de kunst of koken in de kunst zijn steevast een excuus om trivialiteiten en onzin te verspreiden en een thematische tentoonstelling blijkt vaak niet meer dan een excuus om oude rommel te tonen in combinatie met enkele bruiklenen van andere musea. Artificieel en ver gezocht, maar niet dus bij De heksen van Bruegel. Voor één keer is het thematische een toegevoegde waarde en in het boek komt dit ten volle tot zijn recht.

Het is wel jammer dat Vervoort bewust geen voetnoten of bronnen geeft omdat die toch al in haar dissertatie staan. Het argument het andere boek te kopen is ronduit bizar. Dit boek behoort tot de kleine verzameling boeken bij een tentoonstelling dat kan uitgroeien tot een standaardwerk voor zowel kunstminnaars als studenten kunstgeschiedenis of cultuurgeschiedenis. Vlot geschreven, boeiend, goed gedocumenteerd (al staan een aantal namen van kunstenaars er niet in zoals het RKD Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis voorstelt).

Heksenprocessen zijn een fenomeen dat vanaf de 14de eeuw opduikt en een hoogtepunt kende in bepaalde periodes van economische neergang. De verklaring hoe publicaties over het compleet fictieve gegeven van heksensektes leidden tot heksenwaan en heksenvervolging in Europa en meer bepaald in de Nederlanden is bijzonder boeiend. Het begon allemaal in Franstalig Zwitserland en in de periferie van Frankrijk. Snel volgden het Heilig Roomse Rijk (Duitsland) en de Nederlanden. Het woord heks is echter van recentere Duitse herkomst. Zelfs Bruegel die een cruciale rol speelde in de verspreiding van het beeld van de heks op bezemsteel die door de schouw naar een heksensabbat vliegt gebruikte het woord nog niet. In 1563 een hoogtepunt van de heksenwaan tekende Bruegel het ontwerp van twee prenten over toverij. Heksen waren zowel mannen (tovenaars) als vrouwen (toveressen). Bruegel blijkt bijzonder goed geïnformeerd over de traktaten betreffende de vervolging van toverij. Tevens tonen de auteurs zeer goed aan hoe hij ook de kwalijke reputatie van charlatans en goochelaars in zijn prenten verwerkte. De in Antwerpen bij de Vier Winden uitgegeven prenten kenden een enorm succes als voorbeelden voor kunstenaars in de ganse wereld. Niet alleen in de kring van rederijkers en schilders in de Nederlanden. Het genre “toverijen” kende op zichzelf enig succes al is slechts één exemplaar van Charles Emmanuel Biset bekend (uit inventarissen van verzamelaars in de 17de eeuw is bekend dat Biset meerdere schilderde). Vooral de klimaatverandering en de misoogsten en hongersnood door de Kleine Ijstijd zou de schuld van heksen geweest zijn. Het mag zeer dom klinken om klimatologische fenomenen aan menselijk handelen toe te schrijven, maar op de keper beschouwd doet de mens dit vandaag nog altijd. Alleen is het nu de schuld van auto’s in plaats van heksen.

De invloed van Bruegel op zijn nazaten zoals Pieter Brueghel de jonge en David Teniers II en schilders uit zijn en hun entourage zoals Cornelis Saftleven , Peeter Baltens en Frans Francken II is verhelderend beschreven en prachtig geïllustreerd. De obsessie met heksen en de reacties van de overheden (de kerk bleek veel terughoudender) loont zeker de moeite om lezen.

Deze recensie werd geschreven door Lode Goukens.