Een nieuwe Nederlandse klassieker

Ik vind de cover prachtig. Ik ben in zo’n flat geboren. Niet in de Bijlmer. Niet in zo’n gezin. Voor mij heeft de galerijflat vast een heel andere waarde. Maar zoiets voel je toch, als je begint te lezen.

Maar dat was eigenlijk niet wat ik wilde vertellen over Wees onzichtbaar van Murat Isik. Eerder deze week, in het radioprogramma ‘De Boekenstroom‘, kwamen we er al kort over te praten. In deze roman wordt de pijn van het migreren heel goed voelbaar. Terwijl je al die stukjes jeugd bij elkaar leest, besef je steeds weer hoe getroebleerd de ouder-kindrelatie is door die migratie. De ouders zeggen het zelf: ‘Migreren is een trauma. Maar wat moesten we anders?’

De jonge Metin groeit in deze roman op van kleine jongen (hij verhuist als vijfjarige van Duitsland naar Nederland) tot jonge student. Zijn vader is autoritair, agressief, het gezin groeit op met een ‘constant gevoel van onveiligheid’. Teleurstelling tekent de ouders: na twee grote verhuizingen is de vader ‘niet meer dan een sneue asielzoeker zonder dak boven zijn hoofd, met een vrouw die de taal niet sprak en volledig afhankelijk van hem was, en twee kinderen – de onwelkome vruchten van zijn onbezonnen huwelijk’. Hoe ouder Metin wordt, hoe meer de vader-zoonrelatie een strijd en tegenstelling wordt, ook omdat Metin inmiddels zijn vader in argumentatie kan verslaan.

Een paar jaar geleden verscheen 'Sta op en leef, vader' van Said el Haji waarin deze schrijver in essays terugkeek op zijn jeugd en het contact met zijn vader, met als openingszin: ‘Nooit heb ik overwogen anders over mijn vader te denken dan zoals ik me hem kan herinneren: autoritair, grillig en gewelddadig.’ Hij schetst het beeld van gemigreerde vaders die – na een aantal jaren hard werken – arbeidsongeschikt raken, of in de crisis van de jaren tachtig ontslagen werden en thuis kwamen te zitten. De kinderen groeien op in een vrijere wereld, de vader zit thuis en kan dat niet verkroppen. De boel escaleert dan snel.

Het is altijd gevaarlijk om schrijvers in groepjes aan te wijzen (zie de discussie over ‘mannen van weinig woorden met tatoeages‘), maar in romans zoals 'Wees onzichtbaar', en 'Eus' en 'Turis' van Özcan Akyol, het werk van Naima el Bezaz of de debuutroman van El Haji, 'De dagen van Sjaitan', en zelfs het tragikomische 'Mama Tandoori' van Ernest van der Kwast (‘Ik begrijp mijn moeder alleen als ze vloekt in Hindi’) zie ik dit steeds terugkomen: de ouders die hun eigen leven hebben opgegeven voor meer zekerheid en geluk in de toekomst; ze vinden dat geluk niet voor zichzelf en gaan op verschillende manieren om met die desillusie (dwingende opvoeding/geloof/alcohol), maar leggen die verwachting wel neer bij hun kinderen.

De ouders in 'Wees onzichtbaar' hebben ook hoge verwachtingen van hun kinderen. Zij hebben immers hun vaderland achtergelaten voor een betere toekomst. Herhaaldelijk komt dat terug: ‘een gouden mogelijkheid voor mijn kinderen’. Als het over vwo en universiteit gaat: ‘Mijn ouders verwachtten niets minder van ons.’ (In 'Mama Tandoori' roept de moeder van Ernest wanneer hij zegt dat hij schrijver is: ‘Mijn hele leven is voor niets geweest.’)

Interessant is dat Metin het wel ver schopt. Ik moest daarom ook aan 'Karakter' van Bordewijk denken, roman van zoon en vader, met het klassieke slot waarin zoon vader confronteert met zijn succes ondanks al die jaren dat zijn vader hem heeft tegengewerkt. Waarop de vader zegt: ‘Of méégewerkt.’

Er zijn meer parallellen met klassiekers uit de (Nederlandse) literatuur, misschien omdat 'Wees onzichtbaar' een geslaagde coming-of-age-roman is, maar ik zie nog iets anders. Die getraumatiseerde en tirannieke vader zie ik ook in 'De kleine blonde dood', om maar een voorbeeld te noemen. Dat je je dood ergert aan hoe vader eet en smakt – dat kennen we ook uit 'De avonden'. Een benauwd gezin, waar iedereen gebukt gaat onder het trauma van de ouders, dat is ook een klassiek thema in de naoorlogse literatuur. De ouders worstelen om hun kinderen een zeker en gelukkig bestaan te geven, maar zijn zelf ongelukkig, gedesillusioneerd, kapot.

Verfrissend is in 'Wees onzichtbaar' dat dit verhaal zich afspeelt in de Bijlmer en dat de geschiedenis van deze wijk als een rode draad, maar nergens te nadrukkelijk sociologisch, door deze roman vervlochten is. De korte hoofdstukken zijn vermakelijk en lezen vlot, al denk ik dat het verhaal in iets minder bladzijden net zo goed had gekund – maar ik heb me laten influisteren dat Isik toch al de helft had geschrapt… maar hij is een krachtige verteller, dat bleek ook al uit 'Verloren grond'.

Wat mij betreft is 'Wees onzichtbaar' een nieuwe Nederlandse klassieker.

(Deze recensie verscheen eerder op mijn website.)