Lezersrecensie
Weemoedige maar ook jubelende lofzang op het anti-historische, impressionistische geheugen
"The aviator" won in Rusland diverse literaire prijzen, en werd in de NRC zeer geprezen, onder meer omdat het de recensent deed denken aan het prachtige "Speak, memory" van Nabokov. Dat maakte mij nieuwsgierig. En terecht, zo bleek: het is een mooi geschreven, knap geconstrueerd, ontroerend en rijk boek, dat mij extra benieuwd maakt naar ander werk van Vodolazkin.
De hoofdpersoon, Innokenty Platonov, ontwaakt aan het begin van de roman in een ziekenhuis, en weet niet wie hij is of hoe hij daar kwam. Wel herinnert hij zich flarden van zijn jeugd, die hij vastlegt in even fragmentarische als fraaie dagboeknotities. Langzaam, en met enige hulp van dokter Geiger, dringt de verbazende werkelijkheid tot hem door: het is nu 1999, hij is even oud als de eeuw, maar hij is tientallen jaren ingevroren geweest in het kader van een Stalinistisch wetenschappelijk experiment. Wat betekent dat hij in diepe sluimer was tijdens WO II, de perestrojka en de instorting van het Sovjetimperium. En ook dat hij als een soort vreemdeling aangespoeld is in een tijd die de zijne niet is, en een Rusland dat hij totaal niet meer herkent of begrijpt. Te meer niet omdat hij tientallen jaren Russische historie niet zelf heeft meegemaakt, en omdat hij zich de Russische historie die hij wel meegemaakt heeft alleen in fragmentarische flarden herinnert. Veel is voorbij, vergeten, of zelfs nooit tot de ervaring doorgedrongen. Alles wordt daardoor getekend met de weemoed van het verlies. Te meer omdat hij, net nog opgestaan uit de dood, nu hersenfuncties begint te verliezen, en dus weer afstevent op de dood en het verlies van die nieuwe wereld, die hij nog maar nauwelijks begrijpt. Al vindt Innokenty het eigenlijk nog treuriger dat hij zal sterven voordat hij de vroegere wereld, die van het Rusland van zijn jeugd, volledig in woorden en tekeningen heeft gevat en in al zijn rijke details weer heeft herschapen.
Ik geef alleen maar de grote lijnen weer van de plot: het zou jammer zijn om de vele vernuftige wendingen en verrassende details hier te verklappen. Maar met die plot roept Vodolazkin, in mijn beleving, een mooi soort weemoedige verwondering op: verwondering over een leven vol leemten en verlies, verwondering ook over de geschiedenis van een land vol leemten en verlies. Fraai vind ik hoe Innokenty mijmert over de eigen, niet na te vertellen ervaringen in een Russisch strafkamp: ervaringen die hij zich in flarden herinnert, niet tot een zinvol geheel kan ordenen, wat nog extra onderstreept hoe volkomen onbegrijpelijk het leven in de vernietigingskampen was. Even fraai vind ik hoe vele jaren vol gruwelen, zeer bepalend voor de Russische geschiedenis, voor hem niks meer is dan een onbegrijpelijke leemte. Net als voor veel Russen die er wel bewust bij waren, net als voor veel Russen die deze gruweljaren alleen vaag kennen via geschiedenisboeken of oude films, of zelfs alleen via geruchten.
Mooi is ook hoe al deze weemoedige verwondering voelbaar wordt gemaakt via motieven. Bijvoorbeeld de verschillende herinneringen van Innokenty aan zijn geliefde jeugdboek Robinson Crusoe: indringend onderdeel van zijn jeugd, maar ook symbool van zijn eigen vervreemding, zijn eigen gevoel zomaar ergens te zijn aangespoeld en met provisorische hulpmiddelen te moeten overleven. Of alle lotgevallen van een beeld van Themis, het symbool van gerechtigheid: onderdeel van zijn jeugdwereld, maar ook - als het later beschadigd wordt- voor de stuurloosheid van zijn leven en zijn land. En echt prachtig is het motief van de vliegenier ( de "aviator" uit de titel): de jeugdfantasie om met een vlieger te kunnen vliegen boven sprookjesachtig verre landen en onuitputtelijke verten, het symbool van de fantasie en de ultieme vrijheid die aan alles ontstijgt, maar ook de niet minder symbolische herinnering aan het onherroepelijk neerstorten van een geniale stuntvlieger, wat dus meteen het failliet is van alle vluchten van de fantasie.
Vodolazkin snijdt veel thema's aan, vooral in de vorm van mijmerende vragen zonder antwoord. Zo laat hij zijn lezers ruimte om te mijmeren over thema's als recht en onrecht, persoonlijke schuld versus collectieve schuld, de ondoorgrondelijke loop van de geschiedenis, de vraag of Stalin een schurkachtig individu was of toch ook de personificatie van een soort zelfvernietigende collectieve volkswil, et cetera. Maar zijn mooiste thema, en zijn belangrijkste boodschap, is naar mijn smaak: de weemoedige maar ook jubelende lofzang op het anti- historische, impressionistische geheugen.
Innokenty richt zich juist niet op de historie van het sluitende en zogenaamd alles omvattende en verklarende grote verhaal, maar op de rijke doch veronachtzaamde wereld van niet vertelde details en ongrijpbare impressies. "Drops on the glass reflect the luminescence of the street and sparkle with glimmers from carriages", zo herinnert Innokenty zich bijvoorbeeld: precies die fragiele reflecties en schitteringen van regendruppels op het venster, die in geen enkel geschiedenisboek staan, geven glans aan het tafereel van zijn jeugd dat hij zich herinnert. En om die glans gaat het hem. Herinneringen aan zijn eerste jeugdliefde zijn eveneens vol fragiele schittering: "I was afraid she would hear the sound of swallowing, so I purposely coughed to justify that sound; that is how nonmaterial our relations were. I would also be afraid a joint would crack: then all the airiness, all the fragility, of our relations would be ruined immediately". Dat is waar Innokenty naar verlangt: niet het afgeronde beeld dat historici of documentairemakers ons bieden, maar de fragiele impressie die vervluchtigt zodra je hem definieert. Zo ook later, als de haargeur van zijn verpleegster (Valentina) weer nieuwe herinneringen oproept aan die jeugdliefde (Anastasia): "And all that is left of Anastasia is a name. Her name and the scent of her wheaten hair I have not forgotten that, either. Though maybe I am perceiving the scent of Valentina's hair as an impression that remains intact in my memory. Or this: the scent of Valentina's hair (also wheaten) reminds me of something that once made me happy". Geuren, schitteringen, geluiden: alles wat impressies oproept, en juist die impressies leiden tot geluk. Terwijl definities dat geluk juist vernietigen door het te schematiseren. Daarom zoekt Innokenty niet naar nieuwe, sluitende verhalen die de voorbije wereld definiëren: integendeel, hij wil weer ervaren hoe die wereld klonk, rook en in regendruppels schitterde. Hij wil de impressies in al hun gedetailleerde, ongeordende en rijk gefacetteerde rijkdom: de impressies dus die nog niet zijn versimpeld en tot abstractie zijn veralgemeniseerd in het grote verklarende verhaal.
Die rijkdom van impressies - van geuren, kleuren, klanken, schitteringen, en van de ongrijpbare weerklank van dat alles in ons gemoed- weet Vodolazkin mooi op te roepen in veel fraaie zinnen. Ook de jubel trouwens die dit soort impressies kunnen oproepen in een esthetische geest. Die jubel en rijkdom vind ik een eloquent protest tegen het denken in schematische grote verhalen, en ik kan mij voorstellen dat dit protest voor Russische lezers nog pregnanter is dan voor mij. Maar behalve een protest is het voor mij vooral een groot genot, met name door Vodolazkins fraaie stijl. Inderdaad, een stijl die soms aan Nabokov doet denken, een van mijn grote helden. "The aviator" is vol weemoed, door alle treurnis, leed en verlies. Maar het bezingt en bejubelt ook de rijkdom van onze impressies en impressionistische herinneringen, alsook de liefdevolle opmerkzaamheid van de esthetische geest die erin slaagt deze impressies uit de vergetelheid naar boven te halen, en ik zong een boek lang weemoedig maar vooral jubelend mee.
De hoofdpersoon, Innokenty Platonov, ontwaakt aan het begin van de roman in een ziekenhuis, en weet niet wie hij is of hoe hij daar kwam. Wel herinnert hij zich flarden van zijn jeugd, die hij vastlegt in even fragmentarische als fraaie dagboeknotities. Langzaam, en met enige hulp van dokter Geiger, dringt de verbazende werkelijkheid tot hem door: het is nu 1999, hij is even oud als de eeuw, maar hij is tientallen jaren ingevroren geweest in het kader van een Stalinistisch wetenschappelijk experiment. Wat betekent dat hij in diepe sluimer was tijdens WO II, de perestrojka en de instorting van het Sovjetimperium. En ook dat hij als een soort vreemdeling aangespoeld is in een tijd die de zijne niet is, en een Rusland dat hij totaal niet meer herkent of begrijpt. Te meer niet omdat hij tientallen jaren Russische historie niet zelf heeft meegemaakt, en omdat hij zich de Russische historie die hij wel meegemaakt heeft alleen in fragmentarische flarden herinnert. Veel is voorbij, vergeten, of zelfs nooit tot de ervaring doorgedrongen. Alles wordt daardoor getekend met de weemoed van het verlies. Te meer omdat hij, net nog opgestaan uit de dood, nu hersenfuncties begint te verliezen, en dus weer afstevent op de dood en het verlies van die nieuwe wereld, die hij nog maar nauwelijks begrijpt. Al vindt Innokenty het eigenlijk nog treuriger dat hij zal sterven voordat hij de vroegere wereld, die van het Rusland van zijn jeugd, volledig in woorden en tekeningen heeft gevat en in al zijn rijke details weer heeft herschapen.
Ik geef alleen maar de grote lijnen weer van de plot: het zou jammer zijn om de vele vernuftige wendingen en verrassende details hier te verklappen. Maar met die plot roept Vodolazkin, in mijn beleving, een mooi soort weemoedige verwondering op: verwondering over een leven vol leemten en verlies, verwondering ook over de geschiedenis van een land vol leemten en verlies. Fraai vind ik hoe Innokenty mijmert over de eigen, niet na te vertellen ervaringen in een Russisch strafkamp: ervaringen die hij zich in flarden herinnert, niet tot een zinvol geheel kan ordenen, wat nog extra onderstreept hoe volkomen onbegrijpelijk het leven in de vernietigingskampen was. Even fraai vind ik hoe vele jaren vol gruwelen, zeer bepalend voor de Russische geschiedenis, voor hem niks meer is dan een onbegrijpelijke leemte. Net als voor veel Russen die er wel bewust bij waren, net als voor veel Russen die deze gruweljaren alleen vaag kennen via geschiedenisboeken of oude films, of zelfs alleen via geruchten.
Mooi is ook hoe al deze weemoedige verwondering voelbaar wordt gemaakt via motieven. Bijvoorbeeld de verschillende herinneringen van Innokenty aan zijn geliefde jeugdboek Robinson Crusoe: indringend onderdeel van zijn jeugd, maar ook symbool van zijn eigen vervreemding, zijn eigen gevoel zomaar ergens te zijn aangespoeld en met provisorische hulpmiddelen te moeten overleven. Of alle lotgevallen van een beeld van Themis, het symbool van gerechtigheid: onderdeel van zijn jeugdwereld, maar ook - als het later beschadigd wordt- voor de stuurloosheid van zijn leven en zijn land. En echt prachtig is het motief van de vliegenier ( de "aviator" uit de titel): de jeugdfantasie om met een vlieger te kunnen vliegen boven sprookjesachtig verre landen en onuitputtelijke verten, het symbool van de fantasie en de ultieme vrijheid die aan alles ontstijgt, maar ook de niet minder symbolische herinnering aan het onherroepelijk neerstorten van een geniale stuntvlieger, wat dus meteen het failliet is van alle vluchten van de fantasie.
Vodolazkin snijdt veel thema's aan, vooral in de vorm van mijmerende vragen zonder antwoord. Zo laat hij zijn lezers ruimte om te mijmeren over thema's als recht en onrecht, persoonlijke schuld versus collectieve schuld, de ondoorgrondelijke loop van de geschiedenis, de vraag of Stalin een schurkachtig individu was of toch ook de personificatie van een soort zelfvernietigende collectieve volkswil, et cetera. Maar zijn mooiste thema, en zijn belangrijkste boodschap, is naar mijn smaak: de weemoedige maar ook jubelende lofzang op het anti- historische, impressionistische geheugen.
Innokenty richt zich juist niet op de historie van het sluitende en zogenaamd alles omvattende en verklarende grote verhaal, maar op de rijke doch veronachtzaamde wereld van niet vertelde details en ongrijpbare impressies. "Drops on the glass reflect the luminescence of the street and sparkle with glimmers from carriages", zo herinnert Innokenty zich bijvoorbeeld: precies die fragiele reflecties en schitteringen van regendruppels op het venster, die in geen enkel geschiedenisboek staan, geven glans aan het tafereel van zijn jeugd dat hij zich herinnert. En om die glans gaat het hem. Herinneringen aan zijn eerste jeugdliefde zijn eveneens vol fragiele schittering: "I was afraid she would hear the sound of swallowing, so I purposely coughed to justify that sound; that is how nonmaterial our relations were. I would also be afraid a joint would crack: then all the airiness, all the fragility, of our relations would be ruined immediately". Dat is waar Innokenty naar verlangt: niet het afgeronde beeld dat historici of documentairemakers ons bieden, maar de fragiele impressie die vervluchtigt zodra je hem definieert. Zo ook later, als de haargeur van zijn verpleegster (Valentina) weer nieuwe herinneringen oproept aan die jeugdliefde (Anastasia): "And all that is left of Anastasia is a name. Her name and the scent of her wheaten hair I have not forgotten that, either. Though maybe I am perceiving the scent of Valentina's hair as an impression that remains intact in my memory. Or this: the scent of Valentina's hair (also wheaten) reminds me of something that once made me happy". Geuren, schitteringen, geluiden: alles wat impressies oproept, en juist die impressies leiden tot geluk. Terwijl definities dat geluk juist vernietigen door het te schematiseren. Daarom zoekt Innokenty niet naar nieuwe, sluitende verhalen die de voorbije wereld definiëren: integendeel, hij wil weer ervaren hoe die wereld klonk, rook en in regendruppels schitterde. Hij wil de impressies in al hun gedetailleerde, ongeordende en rijk gefacetteerde rijkdom: de impressies dus die nog niet zijn versimpeld en tot abstractie zijn veralgemeniseerd in het grote verklarende verhaal.
Die rijkdom van impressies - van geuren, kleuren, klanken, schitteringen, en van de ongrijpbare weerklank van dat alles in ons gemoed- weet Vodolazkin mooi op te roepen in veel fraaie zinnen. Ook de jubel trouwens die dit soort impressies kunnen oproepen in een esthetische geest. Die jubel en rijkdom vind ik een eloquent protest tegen het denken in schematische grote verhalen, en ik kan mij voorstellen dat dit protest voor Russische lezers nog pregnanter is dan voor mij. Maar behalve een protest is het voor mij vooral een groot genot, met name door Vodolazkins fraaie stijl. Inderdaad, een stijl die soms aan Nabokov doet denken, een van mijn grote helden. "The aviator" is vol weemoed, door alle treurnis, leed en verlies. Maar het bezingt en bejubelt ook de rijkdom van onze impressies en impressionistische herinneringen, alsook de liefdevolle opmerkzaamheid van de esthetische geest die erin slaagt deze impressies uit de vergetelheid naar boven te halen, en ik zong een boek lang weemoedig maar vooral jubelend mee.
1
Reageer op deze recensie
