Ontwaken in een comateus Wit-Rusland

Sasja Filipenko (1984) is een auteur, journalist en scenarioschrijver uit Wit-Rusland. Hij presenteerde ooit een satirisch programma en heeft vijf romans op zijn naam staan. Hij is dissident, wat wil zeggen dat hij zich verzet tegen de overheersende opvattingen of beleidslijnen op politiek, religieus of sociaal vlak. Als uitgesproken tegenstander van Loekasjenko, sinds 1994 president van Wit-Rusland, woont de man momenteel met zijn gezin in Zwitserland.

De ex-zoon, in een vertaling van Jan Lodewijk Eshuis, dateert al uit 2014 en is het debuut van Filipenko. Opvallend is dat de auteur in het Russisch, niet het Wit-Russisch, schreef. Over het gebruik van beide talen door de Wit-Russen zijn in het boek trouwens een aantal weetjes te rapen. De roman won de Russische literatuurprijs Roesskaja Premija, iets wat anno 2022 nog nauwelijks denkbaar is. Met de protestacties en politieke demonstraties van 2020 en 2021 in het hoofd, blijken stukken van het boek profetisch te zijn geweest. Eindelijk is de Wit-Russische bevolking in opstand gekomen tegen het autoritaire regime van hun president.

‘Als iemand leeft, als iemand blijft doorademen en zijn werk doet, is het alleen maar omdat iemand er baat bij heeft of omdat hij geen belemmering vormt…’

In deze debuutroman is de hoofdrol weggelegd voor muziekstudent Frantsisk, die als zestienjarige in een langdurige coma belandt. Zijn dokters geven hem al snel op, volgens hen zal de jongen nooit meer ontwaken. Toch blijft zijn oma Elvira koppig het tegendeel beweren en weigert ze hem op te geven. De meeste vrienden laten niets meer van zich horen, zijn moeder is hertrouwd en lijkt vergeten te zijn dat ze een zoon heeft. Wanneer Frantsisk na tien jaar wakker wordt, is zijn grootmoeder net overleden en moet de jongeman proberen de draad van zijn leven weer op te pikken. Al snel stelt hij vast dat niet alleen hijzelf tien jaar in coma heeft gelegen, maar dat hetzelfde ook over zijn vaderland gezegd kan worden. Dezelfde dictatoriale president is nog steeds aan de macht en de bevolking lijkt wel in slaap gewiegd, niemand die een kritisch woord durft te uiten.

‘“Het gras is groener geworden, de melkopbrengst is weer hoger, het presidentiële ijshockeyteam heeft weer gewonnen […].” Dat is zo’n beetje het nieuws! Maar dat er eigenlijk geen economie bestaat, dat alle tegenstanders van de president op mysterieuze wijze verdwijnen, dat we geïsoleerd zijn van de hele wereld en alleen maar vriendjes worden met dictatoriale regimes, daar hoor je niks over.’

Achter in het boek is in een toelichting van de (Duitse) vertaler informatie te vinden over een aantal historische en politieke kwesties in Wit-Rusland. Samen met het voorwoord en de begeleidende flaptekst doet die vermoeden dat de roman één grote aanklacht tegen het Wit-Russische regime is. Niets is minder waar en dat kan voor de lezer een teleurstelling zijn; verwachtingen moeten behoorlijk bijgesteld worden, zo blijkt al snel. Afgezien van een sporadische verwijzing naar de politieke en economische situatie in het land, is De ex-zoon lange tijd vooral het verhaal van de jonge Frantsisk. De tijd vóór zijn coma, het schetsen van zijn jeugd en de relaties die hij in die periode opbouwde, nemen veel bladzijden in beslag. Pas halverwege wordt er mondjesmaat duidelijke taal gesproken en begint datgene wat de auteur echt wil vertellen door te dringen: Het gaat helemaal niet zo goed met Wit-Rusland en de eerste tekenen van burgerprotest worden zichtbaar. Verkiezingen hebben slechts een symbolische betekenis, ruimte voor verrassingen is er niet.

De ex-zoon is zeer onderhoudend geschreven. Het boek is fictie, vermengd met een stuk non-fictie. De lezer kan er het levensverhaal van muzikant Frantsisk in zien, maar er net zo goed voor kiezen vooral de proteststem van auteur Filipenko te horen.